Instrumenty strunowe są niezwykle popularne zarówno wśród osób grających, jak i tych, które pozostają jedynie słuchaczami. Dlaczego tak jest? Z jednej strony instrumenty strunowe uchodzą za jedne z łatwiejszych, jeśli chodzi o naukę gry od podstaw, z drugiej – są to instrumenty charakteryzujące się unikatowym dźwiękiem, który potrafi wzruszyć nawet nieszczególnie muzykalnego człowieka. Instrumenty strunowe pozostają istotną częścią składową każdej orkiestry symfonicznej.
Instrumenty strunowe inaczej nazywamy chordofonami. Jak sama nazwa wskazuje, instrument strunowy to instrument muzyczny wyposażony w struny. Źródłem dźwięku jest drgająca struna. W drganie można wprowadzić ją po prostu szarpnięciem za pomocą palców, klawisza albo smyczka.
Spis treści:
Rodzaje instrumentów strunowych
Można wyróżnić trzy grupy instrumentów strunowych, które wskazuje się na podstawie przedmiotu wydobywającego dźwięk ze strun. Można tu wymienić:
- instrumenty smyczkowe, z których dźwięk wydobywany jest za pomocą smyczka, np. skrzypce, wiolonczela, kontrabas;
- instrumenty szarpane, z których dźwięki wydobywa się poprzez szarpnięcie palcami (lub odpowiednim przedmiotem) o strunę, np. gitara, harfa, klawesyn, banjo;
- instrumenty klawiszowe, z których dźwięki wydobywa się poprzez uderzanie palcami o klawisze, co porusza młoteczek znajdujący się w pudle rezonansowym i powoduje drganie struny, np. fortepian, pianino, klawikord.
O instrumentach strunowych pod kątem historycznym
Instrumenty strunowe uważa się za jedne z najstarszych instrumentów muzycznych. Inspiracją do ich zbudowania była przypuszczalnie drgająca cięciwa łuku. Instrumenty te wywodzą się najprawdopodobniej z Bliskiego Wschodu, a mogły się pojawić już ok. III tysiąclecia p.n.e.
Wraz z ekspansją terenów wschodnich, głównie w trakcie wypraw krzyżowych i pielgrzymek, instrumenty strunowe dotarły także do Europy, gdzie były stopniowo udoskonalane, by zdobyć wielką popularność i święcić triumfy na salonach.
Dziś instrumenty strunowe są istotną składową orkiestr symfonicznych, a niektóre z nich, chociażby te poruszane smyczkiem, jak skrzypce czy altówka, uznawane są za instrumenty wymagające od osób grających szczególnych umiejętności.
Budowa instrumentów strunowych
Wspólnym mianownikiem wszystkich instrumentów strunowych pozostaje drgająca struna. Ponieważ brzmienie strun uznaje się za raczej delikatne, niezbędne staje się wzmocnienie dźwięku. Stąd obecność w instrumentach strunowych kolejnego niezbędnego elementu, czyli pudła rezonansowego, które różni się kształtem w zależności od instrumentu, ale odgrywa ważną rolę, jeśli chodzi o wydawany z instrumentu dźwięk, a właściwie barwę tego dźwięku.
W przypadku instrumentów klawiszowych dźwięk wydobywa się poprzez uderzanie rzędu klawiszy, zwanego klawiaturą, które na zasadzie dźwigni poruszają poszczególnymi strunami instrumentu.
Skrzypce
Skrzypce to może najbardziej popularne instrumenty smyczkowe, głównie dlatego że charakteryzują się niepodrabialnym brzmieniem, a ich akompaniament często stanowi istotną część oprawy muzycznej ważnych uroczystości, jak chociażby ceremonie ślubne. Skrzypce charakteryzują się najwyższym strojem spośród instrumentów smyczkowych. Gra na tym instrumencie, podobnie jak w przypadku altówki, wymaga oparcia instrumentu na lewym ramieniu i przesuwaniu po strunach smyczkiem trzymanym zazwyczaj w prawej dłoni.
Oprócz pudła rezonansowego z dwoma otworami przypominającymi literę f skrzypce posiadają gryf zakończony charakterystyczną główką w kształcie ślimaka. W skrzypcach zauważamy 4 struny, z których, poprzez szarpanie i pocieranie smyczkiem, muzyk potrafi wydobyć dźwięki o rozpiętości czterech oktaw. Drgania strun powoduje wibrowanie powietrza w obrębie pudła rezonansowego, co wzmacnia dźwięk. Skrzypce w delikatnej postaci, jaką dziś znamy, funkcjonują od XVII wieku.
Sam smyczek składa się z drewnianego pręta, uchwytu, włosia i tzw. żabki, specjalnej śruby naciągowej umożliwiającej odpowiednie naprężenie włosia, niezbędne do uzyskiwania właściwych dźwięków.
Skrzypce uznaje się za instrument bardzo trudny do opanowania, a poznanie choćby podstaw gry na skrzypcach zajmuje bardzo długi czas. Podczas pierwszego roku w szkole muzycznej dzieci uczą się właściwie tylko poprawnego trzymania skrzypiec.
Gitara
To jeden z najpopularniejszych instrumentów strunowych szarpanych. Współczesna gitara klasyczna ma sześć strun, ale można też spotkać się z gitarą dwunastostrunową, która ma większe pudło rezonansowe, a struny są ułożone i strojone w parach. W latach 40. XX wieku pojawiły się pierwsze gitary elektryczne, których zastosowanie przyczyniło się do rozwoju muzyki rockowej, a dźwięk przez nie wydawany mocno kojarzy się z tym gatunkiem muzycznym.
Instrumenty strunowe szarpane, takie jak gitara, ukulele, mandolina, banjo, są popularne wśród początkujących muzyków nie tylko ze względu na to, że są jednymi z łatwiejszych instrumentów do opanowania, ale też dlatego że w porównaniu do innych instrumentów są stosunkowo niedrogie, łatwe do transportu i nie zajmują wiele miejsca. Brzmienie gitary umila mniej oficjalne uroczystości, np. letnie wieczory przy ognisku.
Harfa
Instrumenty strunowe szarpane mają swoją bardzo elegancką przedstawicielkę. W Europie harfa jest znana od średniowiecza, jej współczesna wersja ma 47 strun, które rozpięte są na ramie połączonej u dołu z ukośnym pudłem rezonansowym. Ponieważ struny wyglądają niemal identycznie, barwi się je na różne kolory dla ułatwienia techniki gry. Harfa najczęściej jest elementem składowym orkiestry symfonicznej, rzadziej można się spotkać z solowymi występami harfistów.
Kontrabas
Instrumenty strunowe smyczkowe mają z kolei swojego największego reprezentanta. Kontrabas powstał w XVI wieku. Jest najniżej brzmiącym instrumentem ze swojej grupy, gra się na nim na stojąco. Kontrabas jako instrument solowy także występuje niezwykle rzadko, ze względu na imponujące rozmiary, grube struny, skomplikowany technicznie sposób gry.
Wiolonczela
Instrumenty smyczkowe, które kojarzy chyba każdy, to oprócz skrzypiec i kontrabasu także wiolonczela. Składa się z większego pudła rezonansowego i dłuższego gryfu, jeśli porównywać ją ze skrzypcami. Jest to instrument, który podczas gry opiera się o podłogę na krótkiej nóżce wystającej z dolnej części instrumentu.
Altówka
Bardzo podobna do skrzypiec, ale nieco większa, jej smyczek także jest nieco dłuższy. Cztery struny altówki stroi się o kwintę niżej niż struny skrzypiec. Instrument długo pozostawał w cieniu, jeśli chodzi o instrumenty strunowe smyczkowe, z czasem nabrał jednak większego znaczenia i został doceniony także jako instrument solowy. Z altowiolistów często się żartuje, porównując ich do skrzypków, ale niesłusznie – altówka to równie trudny instrument.
Fortepian
Fortepian powstał z połączenia klasycznych instrumentów klawiszowych takich jak klawesyn i klawikord. Pierwszy fortepian zbudowano w XVIII wieku i wciąż go udoskonalano, aby z początkiem XIX wieku uzyskał współczesną postać. Fortepian bywa zaliczany także do instrumentów perkusyjnych, gdyż w celu wydobycia dźwięku uderza się w klawisze.
Ciekawostki o instrumentach smyczkowych i nie tylko
Słynnym producentem instrumentów smyczkowych był Antonio Stradivari (Stradivarius). Jest konstruktorem wiolonczeli i skrzypiec, które współcześnie osiągają rekordowe ceny sprzedaży.
Kontrabas jest elementem składowym nie tylko orkiestr symfonicznych, ale i zespołów jazzowych.
Stradivarius budował także instrumenty strunowe szarpane. Do dziś w muzeach w Stanach Zjednoczonych zachowały się oryginalne gitary zbudowane przez mistrza, które posiadają 10 strun.
Aż do XIX wieku wiolonczela nie miała nóżki, a wiolonczeliści musieli trzymać ją nogami.
Struny altówki, podobnie jak innych instrumentów smyczkowych, początkowo były wykonywane ze zwierzęcych jelit, zastąpionych współcześnie materiałami syntetycznymi.
W niektórych krajach afrykańskich banjo jest otoczone niemal religijnym kultem, a dotykać go mogą tylko wybrańcy.
Słowo ukulele pochodzi z języka hawajskiego i może oznaczać m.in. skakanie pchły, co jest nawiązaniem do szybkich ruchów, jakie wykonuje się na gryfie tego instrumentu.
Najsłynniejsi mistrzowie instrumentów strunowych
Słynni muzycy
Za jednego z najlepszych skrzypków na świecie uznaje się Niccolo Paganiniego. To mistrz skrzypiec klasycznych żyjący we Włoszech na przełomie XVIII i XIX wieku. Inne instrumenty, na których grał, to gitara i altówka.
Jednym z najbardziej znanych polskich skrzypków jest Henryk Wieniawski, żyjący w XIX wieku. Dzięki niemu na skrzypcach zaczęto grać polonezy. Popularność jego koncertów skrzypcowych dorównuje popularnością utworom Paganiniego.
Jeżeli chodzi o instrumenty klawiszowe, nie sposób nie wspomnieć o dźwięku fortepianu, jaki udawało się wydobywać Fryderykowi Chopinowi. O geniuszu tego ponadczasowego artysty świadczyć może chociażby niesłabnąca popularność dorocznych koncertów chopinowskich.
Także instrumenty strunowe szarpane mają własnych mistrzów, choć związanych z bardziej popularną muzyką. Za najlepszych gitarzystów w historii uważa się Jimiego Hendrixa (gitarzystę leworęcznego) i Erica Claptona. Każdy z nich wzniósł grę na gitarze na wyższy poziom i wniósł własną jakość do muzyki rockowej i bluesa.
Słynne utwory
Za klasyczny i najbardziej znany utwór nie tylko skrzypcowy, ale angażujący całą orkiestrę, można uznać Cztery pory roku Antonio Vivaldiego. Utwory wchodzące w skład tej kompozycji zyskały drugie życie jako dzwonki telefoniczne i melodie zastępujące tradycyjny sygnał oczekiwania na połączenie telefoniczne, np. w urzędach.
Najbardziej znane utwory muzyki klasycznej wykonywane na fortepianie na pewno słyszał każdy, choć ich tytuły mogą brzmieć obco. Wymieńmy kilka z nich: Sonata księżycowa i Dla Elizy Ludwiga van Beethovena, Marsz turecki Wolfganga Amadeusza Mozarta, a także Etiuda rewolucyjna Fryderyka Chopina.
Za najsłynniejszą w historii solówkę gitarową uznaje się tę zawartą w utworze Stairway to heaven zespołu Led Zeppelin. Genialny motyw wykonuje na gitarze Jimmy Page. Warto też przypomnieć solówkę występującą w hicie wszech czasów Bohemian Rhapsody zespołu Queen, którą stworzył Brian May.
Skąd pochodzą nazwy instrumentów strunowych?
Wiele pojęć muzycznych pochodzi z języka włoskiego, nie tylko ze względu na to, że Włochy były kolebką renesansu, w którym znacznie rozwinęła się muzyka, lecz także dlatego, że język ten charakteryzuje się melodyjnością i dźwięcznością. Nazwy chociażby altówki, wiolonczeli (i skrzypiec w niektórych językach) pochodzą od wspólnego włoskiego rdzenia viola (altówka). Także nazwa fortepianu pochodzi z języka włoskiego od słów piano e forte (cicho i głośno).
Angielska nazwa cello oznaczająca wiolonczelę pochodzi również od włoskiego violoncello, tzn. małe wielkie skrzypce. Także w angielskiej nazwie violin (skrzypce) można doszukiwać się włoskiego rdzenia. Natomiast angielska nazwa kontrabasu double bass wskazuje na jego głębokie, niskie brzmienie.
W niemieckim słowie Violine (skrzypce) również widać ślad włoskiego rdzenia, natomiast wiolonczelę określa się, podobnie jak w angielskim, słowem Cello, którego źródłosłów wyjaśniono powyżej.
W języku francuskim skrzypce i wiolonczela to odpowiednio violon i violoncelle, a więc i tu możemy zaobserwować włoskie wpływy językowe. Na przykładzie wymienionych nazw instrumentów można dostrzec wspaniałą zdolność różnych języków do przenikania się nawzajem, a języka w ogóle do pokonywania granic i budowania pewnej przestrzeni pojęciowej wspólnej dla danej rodziny językowej.
Jeżeli instrumenty strunowe interesują Cię nie tylko pod kątem brzmienia, ale także w kontekście językowym, skontaktuj się z nami. Na kursach językowych poznasz m.in. nazwy instrumentów strunowych w języku angielskim, niemieckim, francuskim lub innym interesującym Cię języku.