Składnia jest działem gramatyki zajmującym się budową wypowiedzeń. Dzięki niej poznajemy szyk zdania, funkcje wyrazów, które w nim występują, a także dowiadujemy się, jakie są pomiędzy nimi zależności. Analiza składniowa pozwala również na rozpoznanie poszczególnych części zdania, które są tematem niniejszego artykułu.
Jeśli zastanawiasz się, czym są części zdania, jakie są ich rodzaje, jaką pełnią rolę oraz na jakie pytania odpowiadają, koniecznie czytaj dalej!
Spis treści:
Czym są części zdania?
Części zdania to elementy, z których skonstruowane jest zdanie. W przeciwieństwie do części mowy części zdania nie odnoszą się do rodzaju słów występujących w danej wypowiedzi, za to wskazują ich funkcje.
Aby wypowiedzenie mogło zostać określone mianem zdania, musi zawierać orzeczenie. Do pozostałych części składowych zdania zaliczamy: podmiot, przydawkę, okolicznik i dopełnienie.
Każde zdanie składa się z grupy podmiotu oraz grupy orzeczenia. Ta pierwsza zawiera podmiot oraz określające go wyrazy, za to druga uwzględnia orzeczenie i jego określenia. Podmiot i orzeczenie tworzą związek główny, zaś przydawka, okolicznik i dopełnienie kreują związki poboczne.
W celu określenia funkcji pojedynczych słów w zdaniu należy dokładnie przeanalizować każde z nich.
Podmiot
Podmiot to podstawowa część zdania, która wskazuje wykonawcę czynności. Odnosi się do osób, zwierząt, przedmiotów i zjawisk. Podmiotem może być część mowy, która podlega odmianie przez przypadki, czyli: rzeczownik, przymiotnik, zaimek, a także imiesłów przymiotnikowy.
Podmiot może występować nie tylko w mianowniku („kto?”, „co?”), ale też dopełniaczu („kogo?”, „czego?”) lub celowniku („komu?”, „czemu?”).
Rodzaje podmiotów
Istnieje kilka rodzajów podmiotów. Każdy z nich może być wyrażony za pomocą innej części mowy.
Podmiot gramatyczny
Najczęściej występującym rodzajem jest podmiot gramatyczny, przedstawiony przy użyciu rzeczownika lub zaimka w mianowniku. W zdaniu „Ala jest w przedszkolu” podmiotem gramatycznym jest „Ala”.
Podmiot logiczny
Podmiot logiczny wyrażany jest najczęściej rzeczownikiem w dopełniaczu lub – nieco rzadziej – w celowniku. Występuje przy orzeczeniu, które:
- wyraża informację o braku lub nadmiarze, np. „zabrakło nam proszku do pieczenia”,
- wskazuje na nieobecność, np. „nie ma psa w domu”.
Podmiot szeregowy
Tego rodzaju podmiot składa się z kilku wyrazów połączonych równorzędnie za pomocą spójników takich jak: „i”, „ni”, „oraz”, „lub”, „lecz” i „a”. Przykładowe użycie podmiotu szeregowego to: „Ola, Kasia i Ania poszły razem do szkoły”.
Podmiot domyślny
Jeśli podmiot ukazany jest za pośrednictwem czasownika modyfikowanego przez takie kategorie gramatyczne jak osoba, liczba i rodzaj, to mówimy o tak zwanym podmiocie domyślnym. Występuje on w sformułowaniu „przyszli tu rano”.
Podmiot zerowy
W niektórych wypowiedziach pojawiają się także zdania bezpodmiotowe. W takim wypadku orzeczenie występuje w trzeciej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej, bezokoliczniku lub formie nieosobowej. „Zburzono wysoki budynek” to przykład zdania bezpodmiotowego.
Orzeczenie
Orzeczenie stanowi trzon zdania. Informuje o czynności, stanie lub cesze. Ta część zdania odnosi się do podmiotu, zatem dostosowuje się także do jego rodzaju gramatycznego. Orzeczenie odpowiada na pytanie „co robi?” lub „co się z nim dzieje?”.
Rodzaje orzeczeń
Podobnie jak podmiot, orzeczenie może być wyrażane na wiele sposobów.
Orzeczenie proste
Orzeczenie proste, inaczej zwane czasownikowym, jest osobową formą czasownika w dowolnym czasie i trybie, połączoną bezpośrednio z podmiotem, np. „Maria maluje obraz”.
Orzeczenie złożone
Orzeczenia złożone to takie, które mają dwa elementy składowe. Należą do nich orzeczenia imienne, fazowe oraz modalne.
Imienne
Orzeczenie imienne składa się z łącznika i orzecznika. Ten pierwszy jest elementem czasownikowym, a drugi może być wyrażony przy użyciu przymiotnika, przysłówka, rzeczownika, zaimka lub nawet liczebnika. Przykład orzeczenia imiennego występuje w zdaniu „bieganie jest wymagające”.
Fazowe
Orzeczenia fazowe pojawiają się w czasie przyszłym złożonym, np. „będę tańczyć”.
Modalne
Ten rodzaj orzeczenia wyróżnia się tym, że tworzy się go przy pomocy czasownika modalnego, czasownika nieosobowego lub innego leksemu. Widoczne jest to w zdaniu „należy to wykonać”.
Przydawka
Przydawka to część zdania, która określa rzeczownik. Odpowiada na pytania „jaki?”, „który?”, „czyj?”, „ile?”.
Rodzaje przydawek
Ze względu na przynależność do części mowy oraz potencjalne połączenia, jakie mogą tworzyć, przydawki dzielimy na cztery różne rodzaje.
Przydawka przymiotna
Przydawka przymiotna tworzy z wyrazami, które określa, związek zgody, obejmujący wszystkie cechy gramatyczne, czyli przypadek, liczbę i rodzaj. Zdanie „zobaczyła pięknego kwiatka” uwzględnia ten rodzaj przydawki.
Przydawka rzeczowna
Przydawka rzeczowna również tworzy z wyrazem określanym związek zgody, jednakże zgoda ta obejmuje jedynie kategorię przypadku, tak jak w zdaniu „gospodarzem turnieju jest miasto Kraków”.
Przydawka dopełniaczowa
Przydawka dopełniaczowa to rzeczownik w drugim przypadku, który odpowiada na pytania „kogo?”, „czego?”. Tworzy z wyrazem nadrzędnym związek rządu, np. „fraszki Kochanowskiego”.
Przydawka przyimkowa
Przydawka przyimkowa występuje w formie wyrażenie przyimkowego, które znajduje się po wyrazie określanym. Tego typu przydawka pojawia się w wyrażeniu „szczotka do włosów”.
Okolicznik
Okolicznik pełni funkcję podrzędną wobec orzeczenia. Określa on czasownik i uzupełnia go o dodatkowe elementy.
Rodzaje okoliczników
Ze względu na pytania, na jakie odpowiadają, wyróżniamy osiem rodzajów okoliczników: czasu, miejsca, sposobu, celu, przyczyny, przyzwolenia, warunku i stopnia.
Okolicznik czasu
Odpowiada na pytania „kiedy?”, „od kiedy” lub „do kiedy”, np. „zajęcia odbywają się jutro”.
Okolicznik miejsca
Odpowiada na pytania „gdzie”, „skąd” lub „dokąd”, np. „randka ma miejsce w restauracji”.
Okolicznik Sposobu
Odpowiada na pytania „jak?” lub „w jaki sposób?”, np. „ubraliśmy się ciepło”.
Okolicznik celu
Odpowiada na pytania „po co?” lub „w jakim celu?”, np. „poszłam do sklepu po mleko”.
Okolicznik Przyczyny
Odpowiada na pytania „dlaczego?” lub „z jakiej przyczyny?”, np. „winda jest nieczynna z powodu awarii”.
Okolicznik przyzwolenia
Odpowiada na pytania „mimo czego?” lub „mimo co?”, np. „osiągnęła swój cel mimo przeszkód”.
Okolicznik warunku
Odpowiada na pytanie „pod jakim warunkiem?”, np. „uzyskam tytuł magistra, jeśli obronię pracę dyplomową”.
Okolicznik stopnia i miary
Odpowiada na pytanie „jak bardzo”, np. „była nadzwyczajnie piękna”.
Dopełnienie
Dopełnienie to część zdania określająca orzeczenie. Występuje w formie rzeczownika, przymiotnika lub przysłówka. Odpowiada na wszystkie pytania przypadków poza mianownikiem i wołaczem.
Rodzaje dopełnień
Wyróżnia się dwa rodzaje dopełnień – bliższe i dalsze.
Dopełnienie bliższe
Dopełnienie bliższe występuje w bierniku, dopełniaczu lub narzędniku. Przykładem jest zdanie „Łukasz myje okna”. Po przekształceniu na stronę bierną takie dopełnienie stanie się podmiotem, a więc szyk zdania zmieni się na „okna są myte przez Łukasza”.
Dopełnienie dalsze
Dopełnienie dalsze nie występuje w stronie biernej. Może być nim bezokolicznik, np. „wchodzić do kościoła”.
Części zdania w innych językach
Zdanie stanowi podstawową jednostkę składniową nie tylko w języku polskim, ale też w wielu innych językach. W związku z tym angielski, niemiecki czy włoski mają własne określenia na poszczególne elementy tego typu wypowiedzenia.
Jeśli chcesz się dowiedzieć, jak nazywają się części zdania w tych lub innych językach, rozpocznij kurs w naszej szkole i się przekonaj! Wykwalifikowany lektor nie tylko zapozna Cię ze wspomnianymi częściami zdania, ale też przybliży Ci inne istotne zagadnienia związane z danym językiem. Zapraszamy!