Glossa – co to znaczy?

Jeśli kiedyś miałeś w rękach średniowieczny łaciński tekst, z pewnością zauważyłeś niewyraźne uwagi dopisane na jego marginesach. Niektóre z nich objaśniały znaczenie treści, a inne – uzupełniały ją o dodatkowe informacje.

Te uwagi to właśnie glosa – odręczne komentarze wpisywane między wierszami. Ich autorami byli zazwyczaj mnisi, którzy przepisywali tekst. Niekiedy te objaśnienia rozrastały się do obszernych opracowań. Często dotyczyły kwestii językowych – wymowy, składni i fleksji.

Glossa – pochodzenie słowa

W łacinie glossa odnosi się do słowa, które wymaga wyjaśnienia. Rzymianie zaczerpnęli ten wyraz od greckiego γλῶσσα (glossa) oznaczającego „język” (zarówno w znaczeniu „mowa” jak i nazwę części ciała). Jego korzenie można znaleźć w pragreckim *glṓťťā.

Glossa – inne znaczenia

Glosy mają zastosowanie również dzisiaj. Współcześnie słowo to oznacza naukowy komentarz do orzeczenia sądowego. Zazwyczaj zawiera jego analizę. Jest to forma dialogu pomiędzy doktryną prawa a opinią sędziów. Zazwyczaj w glosach umieszcza się streszczenie sprawy sądowej i zdanie autora. Mogą krytykować lub podtrzymywać podjętą decyzję.

Glosa w słowniku jedno- lub dwujęzycznym jest dodatkowym objaśnieniem tłumaczonego wyrazu. Zazwyczaj są to synonimy (słowa o podobnym znaczeniu), antonimy (słowa o przeciwstawnym znaczeniu) lub hiperonimy (słowa o szerszym znaczeniu).

Glosa to również komentarz pisemny w dyskusji na temat jakiegoś wydarzenia. Jest traktowana jako forma literacka.

Jak wykorzystuje się glosy dzisiaj?

Glosy odgrywają istotną rolę w badaniach filologicznych i lingwistycznych. Często są to jedne z najstarszych zachowanych zapisków w europejskich językach. Pozwalają zrozumieć, jak słowa były używane w kontekście i poznać zapomniane konstrukcje gramatyczne.

Glosy pomagają w rekonstrukcji wymarłych języków i dialektów. Dostarczają informacji nie tylko o języku, ale także o kulturze lokalnej społeczności. Stanowią bazę do analizy zmian semantycznych na przestrzeni czasu.

Najsłynniejsze glosy

• Glossa Ordinaria to zbiór komentarzy ojców Kościoła na marginesach Biblii zapisywanych przez mnichów. Nie jest to jednolite dzieło powstałe w jednym okresie, ale zbiór luźnych uwag umieszczanych na kartach świętej księgi chrześcijan w średniowieczu.
• Glosas Emilianenses są zbiorem uwag z końca X wieku lub początku XI wieku do łacińskiego kodeksu Aemilianensis 60. Zostały wykonane w kilku językach: łacinie, iberoromańskim i baskijskim. To jedna z najstarszych zachowanych form pisemnych wczesnego języka hiszpańskiego.
• Reichenau Glossen to glosy w języku łacińskim. Powstały w VIII wieku w północnej Francji jako pomoc dla kleryków w rozumieniu Biblii Wulgaty. Swoją nazwę zawdzięczają klasztorowi Reichenau, w którym zostały odnalezione przez filologa Adolfa Hotzmanna w XIX wieku.
• Glosy z Katalogu łacińskich rękopisów średniowiecznych Biblioteki Jagiellońskiej pomogły odwzorować średniowieczny język polski. Zostały wykorzystane w Słowniku staropolskim do odnalezienia zapomnianych już słów.