Język polski jest niezwykle różnorodny. Wynika to z niemałej ilości słów, które pozwalają na opisywanie wszelakich zjawisk, a także skomplikowanej gramatyki oraz sprawiającej problem wielu użytkownikom tego języka ortografii. Kolejnym aspektem wpływającym na urozmaicenie polszczyzny jest system stworzony na potrzeby zapisu treści mówionych – czyli polski alfabet.
Zastanawiasz się, czym właściwie jest alfabet, co charakteryzuje jego polską odmianę, jakie litery wchodzą w jego skład oraz jaka historia stoi za jego powstaniem? Na te i inne pytania znajdziesz odpowiedź w tym artykule, zatem czytaj dalej!
Spis treści:
Alfabet – co to takiego?
Alfabet, zwany również abecadłem, jest zbiorem wszystkich liter stosowanych do zapisu wypowiedzi w danym języku. Termin ten wywodzi się od starogreckich nazw dwóch pierwszych liter alfabetu – alfa i beta.
Polskie abecadło
Polski alfabet oparty jest na alfabecie łacińskim, uznawanym za alfabet dwuszeregowy. To znaczy, że posiada on system małych oraz wielkich liter. Pierwsze zwane są minuskułami, za to drugie określa się mianem majuskuł.
Litery polskiego alfabetu
Alfabet polski składa się z 32 liter, a 9 z nich posiada znaki diakrytyczne. Są one odpowiednio uszeregowane, co nazywane jest kolejnością alfabetyczną. W skład polskiej odmiany alfabetu wchodzą następujące litery:
1. A, a
2. A, ą
3. B, b
4. C, c
5. Ć, ć
6. D, d
7. E, e
8. Ę, ę
9. F, f
10. G, g
11. H, h
12. I, i
13. J, j
14. K, k
15. L, l
16. Ł, ł
17. M, m
18. N, n
19. Ń, ń
20. O, o
21. Ó, ó
22. P, p
23. R, r
24. S, s
25. Ś, ś
26. T, t
27. U, u
28. W, w
29. Y, y
30. Z, z
31. Ź, ź
32. Ż, ż
Każda litera polskiego alfabetu występuje zarówno w formie minuskuły, jak i majuskuły. Wyjątek stanowi „y”, które przybiera postać dużej litery jedynie w pisowni historycznej lub zapożyczeniach.
Q, V, X – skąd się wzięły w polskim alfabecie?
Oprócz wyżej wymienionych znaków w zapisie niektórych wyrazów występują takie litery jak „q”, „v” oraz „x”. Spotkamy je w słowach pochodzenia obcego lub zapożyczeniach, które w języku polskim zachowały swoją oryginalną pisownię. Z tego względu litery te są czasem zaliczane do polskiego alfabetu i zajmują w nim miejsce zgodne z kolejnością stosowaną w alfabecie łacińskim.
Przykładem słowa zawierającego literę „q” jest „aquapark”, czyli powszechnie stosowane określenie parku wodnego.
Z kolei litera „v” jest często spotykana w nazwach stacji telewizyjnych, ze względu na nawiązanie do angielskiego słowa television oznaczającego telewizję. Dodatkowo litera ta występuje w bardziej nowoczesnych zapożyczeniach, na przykład w słowie vlog, będącym połączeniem wyrazów blog i video. „V” jest również obecne w niektórych zapisach matematycznych.
Litera „x” pojawia się głównie w nazwach leków, ale znajdziemy ją także w jednym z wariantów pisowni imienia Ksenia (Xenia). Tę literę zawiera też wiele nazw polskich firm – są to między innymi Hortex, X-kom czy Farutex. W kulturze masowej jest ona symbolem czegoś tajemniczego, przykładowo Z Archiwum X to polski tytuł amerykańskiego serialu o zagadkach kryminalnych.
Dwuznaki oraz trójznak
Poza pojedynczymi literami w polskim zapisie stosuje się również kombinacje dwóch liter, które w wymowie stają się pojedynczym dźwiękiem. Takie połączenia nazywane są dwuznakami. Zaliczamy do nich:
- ch
- cz
- dz
- dź
- dż
- rz
- sz
Należy zaznaczyć, że nie w każdym przypadku występowanie obok siebie liter „r” i „z” będzie uznawane za dwuznak „rz”. W takich wyrazach jak „marznąć” lub „Tarzan” litery „r” i „z” są parami głosek, a zatem wskazują na odrębne dźwięki. Podobnie w przypadku słowa „odzyskać”, w którym litery „d” i „z” nie tworzą zestawienia, ponieważ „od-” jest przedrostkiem dołączonym do wyrazu podstawowego „zyskać”.
W ortografii polskiej figuruje również jeden trójznak – „dzi”. Pojawia się w takich wyrazach jak „dzidzia”, „dzisiaj” lub „dzień”.
Ponadto w języku polskim występują zbitki dwóch liter, które nie są postrzegane jako dwuznaki. Zaliczamy do nich: „ci”, „ni”, „si” i „zi”. W tego typu połączeniach litera „i” pełni rolę zmiękczającą w stosunku do głoski występującej przed nią.
Oczywiście dwuznaki, trójznak i zmiękczenia nie są odrębnymi jednostkami w polskim alfabecie. Jednak ze względu na występowanie tych zestawień w zapisie, a także ich istotną rolę w wymowie języka polskiego należało o nich wspomnieć w niniejszym artykule.
Historia
Polski alfabet nie zawsze wyglądał tak, jak obecnie. Zachodzące na przestrzeni wieków zmiany znacząco wpłynęły na kształt polszczyzny, a także na system jej zapisu.
Średniowiecze
Język polski zadebiutował w formie pisanej około XII wieku, kiedy to zaczął regularnie pojawiać się w zapiskach historycznych. Liczne polskie nazwy własne pojawiały się już znacznie wcześniej w sporządzanych w języku łacińskim dokumentach kościelnych.
„Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai” to transliteracja pierwszego pełnego zdania zanotowanego w języku polskim. Przełożone zgodnie ze standardami dzisiejszej polszczyzny brzmi ono: „Pozwól, abym ja mełł, a ty odpocznij”. Fragment ten pochodzi ze spisanej w 1268 roku Księgi henrykowskiej. Szczególną uwagę przykuwa ortografia, która w dużej mierze przypominała w tamtym czasie ortografię łacińską. Alfabet łaciński nie był jednak spójny z dźwiękami języka staropolskiego, co skutkowało nietypowym zapisem.
Pierwszym etapem rozwoju polskiej ortografii była tzw. faza pisowni niezłożonej. W tym czasie nie wprowadzano jeszcze żadnych modyfikacji do alfabetu łacińskiego i używano jego oryginalnej formy. Wówczas jedna litera łacińska odpowiadała kilku polskim głoskom.
Stopniowe zmiany uwzględniały wprowadzenie dwuznaków oraz litery „ø” oznaczającej wszystkie samogłoski nosowe. Niemniej system pozostawał chaotyczny i niejednolity.
Z czasem alfabet łaciński okazywał się coraz bardziej nieefektywny w kontekście odwzorowywania bogactwa dźwięków języka polskiego. Ponadto zawierał litery zbędne w odniesieniu do polskiej mowy, takie jak „x”, „q”, „ae” czy „oe”. W związku z tym podejmowane były wysiłki w celu dostosowania nieco ograniczonego systemu pisma do różnorodnej polskiej fonologii.
W roku 1440 pierwsze próby standaryzacji alfabetu polskiego podjął rektor Akademii Krakowskiej – Jakub Parkoszowic. Dzieło pod tytułem Traktat o ortografii polskiej zostało napisane w języku łacińskim. Nadrzędnym celem Parkoszowica było zaadaptowanie alfabetu łacińskiego do zapisu języka polskiego. W swoim traktacie określił liczbę łacińskich liter, które odpowiadałyby poszczególnym polskim głoskom. Jego pomysły nie spotkały się jednak z powszechną aprobatą.
Stanisław Zaborowski również starał się usystematyzować polską pisownię. W 1514 roku wydał on traktat poświęcony ortografii o łacińskim tytule Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma quam utilissimus. Głównym założeniem Zaborowskiego było wyeliminowanie dwuznaków i trójznaków, a więc oznaczanie danej głoski pojedynczą literą. Ten pomysł również nie zyskał uznania rodzimych użytkowników języka i został odrzucony. Za to inna propozycja zasugerowana przez gramatyka została w polszczyźnie na stałe, a jest to użycie liter „ż” i „ł”.
Jakub Parkoszowic wraz ze Stanisławem Zaborowskim byli pierwszymi językoznawcami polszczyzny. W późniejszych czasach (XVI i na początku XVII wieku) pracę nad rozwojem języka polskiego, w tym alfabetu, przejęli poeta Jan Kochanowski oraz Jan Januszowski – pisarz, drukarz i sekretarz króla Zygmunta Augusta.
Renesans i barok
Znaczący wpływ na rozwój polskiego alfabetu miało wynalezienie druku. Innowacja XV wieku wymagała ujednolicenia zapisu, do czego dążyli głównie drukarze, ale również osoby zajmujące się gramatyką. W polskiej ortografii zaszły wtedy ważne zmiany, uwzględniające odróżnienie „a” od „á”, „l” od „ł”, zastąpienie „v” przez „w”, a także odseparowanie „s” od „ś”.
Pod koniec XVI wieku ukazał się Nowy karakter polski – publikacja, która zawierała trzy różne abecadła sporządzone przez Januszowskiego, Kochanowskiego oraz Górnickiego. Wszystkie wspomniane propozycje zawierały wskazówki dotyczące pisowni problematycznych wyrazów i form ich użycia.
Dalsze losy abecadła polskiego
Przełomowy dla polskiego alfabetu był także rok 1816, w którym to wydana została książka Przyczyny używanej przeze mnie pisowni. Autor dzieła, Alojzy Feliński, odrzucił literę „á” i wprowadził literę „j” w miejsce stosowanych wówczas „y” oraz „i”.
Współczesne abecadło jest efektem pracy wielu językoznawców. Dzięki licznym zmianom w alfabecie łacińskim, które były wprowadzane na przestrzeni kilku wieków, język polski zyskał własne, unikalne abecadło. Znaki w nim zawarte doskonale oddają złożoną naturę polskiej fonetyki.
Polskie abecadło
Alfabet polski ma wyjątkowo bogatą historię, a jego początki sięgają XII wieku. Minęło wiele lat i polski alfabet, podobnie jak sam język, istotnie ewoluował, dzięki czemu nadal doskonale spełnia swoją rolę. Ze względu na nieustający, dynamiczny rozrost języka polskiego możemy również oczekiwać modyfikacji w naszym rodzimym abecadle, zatem warto śledzić jego dalszy rozwój.
Jeśli chcesz poznać inny alfabet, na przykład francuski, niemiecki czy włoski, wybierz jeden z kursów językowych oferowanych przez naszą szkołę! Wykwalifikowany lektor z pewnością przybliży Ci zagadnienia związane z alfabetem, a także pozostałymi aspektami danego języka.