Liczne polskie przysłowia towarzyszą nam w codziennych rozmowach. Pochodzą one z tradycji ludowej, historii i kultury narodu. Są swoistym zbiorem mądrości ludowych, które kolejne pokolenia przekazywały swoim potomnym.
Przysłowia polskie stanowią ważny element naszej tożsamości narodowej i z tego właśnie powodu warto je poznać.
Spis treści:
Czym są i skąd się wzięły przysłowia?
Przysłowia powstają anonimowo i są zakorzenione w różnych aspektach kultury. Mogą nawiązywać do religii i wierzeń, obyczajów, tradycji, przesądów, zjawisk naturalnych, anegdot, znanych ludzi czy codziennych sytuacji. Najważniejszymi cechami przysłowia są jego sens moralny i powtarzalność.
Początki przysłów
Najstarsze przysłowia pochodzą ze starożytnej Grecji i Rzymu oraz z Biblii, w szczególności z Księgi Przysłów. Po grecku nazywano je paroimia, a po łacinie – proverbium. Rzymskie określenie przetrwało do dziś jako proverb – angielskie słowo na przysłowie. Natomiast paremia, bliska greckiemu słowu, jest właściwym terminem na przysłowie w językoznawstwie. Oznacza krótkie sformułowanie wyrażające uniwersalne treści i mające często pochodzenie ludowe. Oprócz przysłów paremiami nazwiemy też porzekadła, zagadki i przepowiednie pogodowe.
Historia polskich przysłów
Nie sposób określić, kiedy powstały pierwsze polskie przysłowia, jednak najstarszy odkryty zapis jest datowany na początek XV w. Było to przysłowie zapisane mieszaniną języka polskiego i łacińskiego: „Quando się łyka drą, tunc ea drzy”. W tłumaczeniu oznacza to „Kiedy się łyka drą, wtedy je drzyj”. Odnosi się ono do obuwia z łyka lipowego, które chłopi polscy nosili w tamtych czasach.
Pierwszy zbiór przysłów polskich – Proverbiorum polonicorum – powstał w 1618 r., a jego autorem był Salomon Rysiński. Sam termin „przysłowie” wszedł do języka później wraz z publikacją Przysłowia mów potocznych z 1658 r. autorstwa Andrzeja Maksymiliana Fredry.
Nauka o przysłowiach
Istnieje nawet specjalna dziedzina naukowa zajmująca się badaniem przysłów – przysłowioznawstwo. Wewnątrz niej wyróżnia się paremiografię – jej misja to zbieranie przysłów – oraz paremiologię, której zadaniem jest badanie przysłów pod kątem historyczno-kulturowym.
Najbardziej znane przysłowia
Najwięcej przysłów dotyczy codziennego życia, uniwersalnych prawd i konwencjonalnych mądrości. Mają one ściśle ustaloną formę, której poprawność można zweryfikować przy użyciu słownika frazeologicznego. Większość z nich jest już Ci na pewno znana i nie wymaga wyjaśnienia. Przykłady takich przysłów to:
- apetyt rośnie w miarę jedzenia
- baba z wozu, koniom lżej
- biednemu zawsze wiatr w oczy
- broda mędrcem nie czyni
- cel uświęca środki
- ciekawość to pierwszy stopień do piekła
- co dwie głowy, to nie jedna
- co kraj, to obyczaj
- czas to pieniądz
- człowiek strzela, Pan Bóg kule nosi
- darowanemu koniowi w zęby się nie zagląda
- dla chcącego nic trudnego
- dobrymi chęciami jest piekło wybrukowane
- hulaj dusza – piekła nie ma
- indyk myślał o niedzieli, a w sobotę łeb mu ścięli
- jak cię widzą, tak cię piszą
- kłamstwo ma krótkie nogi
- kuć żelazo, póki gorące
- łaska pańska na pstrym koniu jeździ
- mądry Polak po szkodzie
- na złodzieju czapka gore
- nie taki diabeł straszny, jak go malują
- od piwa głowa się kiwa
- robota nie zając, nie ucieknie
- skleroza nie boli, ale nachodzić się trzeba
- stara miłość nie rdzewieje
- ten się śmieje, kto się śmieje ostatni
- uderz w stół, a nożyce się odezwą
- wilk syty i owca cała
- wysoki jak brzoza, a głupi jak koza
- zapomniał wół, jak cielęciem był
Ludowe przysłowia polskie o pogodzie, świętach i porach roku
Posługując się przysłowiami, ludność utrwalała swoją wiedzę o tym, kiedy rozpoczynać i kończyć pracę na roli oraz jakiej pogody można się spodziewać. Takie powiedzenia często łączyły się z imionami świętych patronów, świętami, porami roku i miesiącami. Opierały się one o wiedzę wynikającą z doświadczenia nabytego na podstawie obserwacji pogody we wcześniejszych latach.
Przysłowia o pogodzie i świętych
- Święty Józef kiwnie brodą, idzie zimno na dół z wodą
- Święta Barbara po wodzie, Boże Narodzenie po lodzie
- urodzaje da rola, gdy deszcz leje w Karola
Przysłowia o świętach
- Boże Narodzenie po wodzie, Wielkanoc po lodzie
- w Wielką Niedzielę pogoda, duża w polu uroda
Przysłowia związane z porami roku
- jedna jaskółka wiosny nie czyni
- późna zima długo trzyma
Przysłowia o miesiącach
- bój się w styczniu wiosny, bo marzec zazdrosny
- choć już w kwietniu słonko grzeje, nieraz pole śnieg zawieje
- czerwiec po deszczowym maju często dżdżysty w naszym kraju
- gdy bez wiatrów luty chodzi, w kwietniu wicher nie zawodzi
- gdy w dni sierpnia spieka wszędzie, tedy długa zima będzie
- gdy październik ciepło trzyma, zwykle mroźna bywa zima
- w listopadzie goło w sadzie
Przysłowia odnoszące się do polskiej historii
Czasem możemy też natrafić na powiedzenie, które ciężko byłoby zrozumieć bez kontekstu kulturowego. Przysłowia takie jak „wyjść jak Zabłocki na mydle” lub „polegać jak na Zawiszy” odwołują się do polskich postaci historycznych.
Zabłocki był szlachcicem, który chciał się wzbogacić przez uniknięcie opłaty celnej za przewóz mydła. W tym celu postanowił ciągnąć towar w skrzyniach za barką. Jednak kiedy dotarł już na miejsce, okazało się, że pakunki nie były wystarczająco szczelne i całe mydło się rozpuściło.
Zawisza Czarny to natomiast jeden z najsławniejszych rycerzy Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Niezachwiany honor sprawił, że jego imię stało się częścią powiedzenia używanego w odniesieniu do osób godnych zaufania.
Może warto poznać przysłowia z innych języków?
Na pewno masz swoje ulubione polskie powiedzenia, ale czy znasz jakieś w innych językach? Najstarsze polskie przysłowie, o którym wiemy, pochodzi z końca średniowiecza, ale w innych językach istnieją takie o dużo dłuższej historii. Na świecie powstają też cały czas nowe przysłowia.
Najpopularniejsze powiedzenia angielskie wraz z ich polskimi odpowiednikami lub tłumaczeniami znajdziecie w tym artykule. Jeżeli zaś chcecie pogłębić swoją wiedzę językową w zakresie angielskiego, hiszpańskiego lub innego języka – zapraszamy do skorzystania z naszej oferty. Prowadzimy kursy dla firm, a także lekcje dla osób prywatnych. Szczegółowe informacje o każdym kursie językowym znajdziesz w odpowiednich zakładkach na stronie.