Każdemu z nas z pewnością przydarzyła się sytuacja, gdy chciał uniknąć natrętnego powtarzania jakiegoś słowa w pisanym tekście lub wygłaszanej wypowiedzi. W takiej sytuacji z pomocą przychodzą nam synonimy, zwane również wyrazami bliskoznacznymi.
Synonimy pełnią ważną rolę w języku polskim, choć większość z nas stosuje je bez poświęcania im większej uwagi. Czym są wyrazy bliskoznaczne? Jak się dzielą? Czym się od siebie różnią i czy zawsze można stosować je wymiennie? W tym artykule odpowiemy na wszystkie pytania dotyczące zwrotów bliskoznacznych.
Spis treści:
Synonimy i wyrazy bliskoznaczne
Ich nazwa pochodzi od greckiego słowa synōnymos oznaczającego „równoimienny”. Synonimy to słowa i wyrażenia, których znaczenie jest takie samo lub bardzo podobne. Te o takim samym znaczeniu nazywamy równoznacznymi lub całkowitymi. Mogą one być stosowane zamiennie niezależnie od kontekstu i jest ich bardzo niewiele. Przykłady synonimów równoznacznych to:
- przenośnia – metafora
- alfabet – abecadło
- składnia – syntaksa
- samochód – auto
Dużo liczniejsza jest druga grupa synonimów, czyli synonimów bliskoznacznych. Ich znaczenie jest do siebie zbliżone, ale nie identycznie, dlatego możemy stosować je wymiennie tylko w pewnym kontekście. Przykładami synonimów bliskoznacznych mogą być:
- dom – budynek, willa, nieruchomość, dwór;
- burza – huragan, nawałnica, ulewa, sztorm.
Szukając synonimu bliskoznacznego, musimy mieć zatem na uwadze znaczenie słowa w pierwotnym kontekście i wybrać wariant z odpowiedniej grupy znaczeniowej.
Podział synonimów
Synonimy są bogatą i zróżnicowaną grupą wyrazów w języku polskim, dlatego możemy wyróżnić kilka sposobów ich klasyfikacji. Ze względu na ich wartość znaczeniową i zabarwienie uczuciowe językoznawcy dzielą je na dwie grupy: synonimy semantyczne i synonimy stylistyczne.
Synonimy semantyczne
Są to synonimy odnoszące się do jakiegoś przedmiotu, pojęcia, zjawiska, cechy lub czynności, które ujmują z różnych stron, uwypuklając różne odcienie znaczeniowe z nimi związane. Przykładami synonimów semantycznych mogą być:
- iść – przechodzić, wędrować, śpieszyć, przemierzać, człapać;
- smutny – ponury, zasępiony, markotny, nieszczęśliwy, smętny.
Synonimy stylistyczne
Wyrazy bliskoznaczne w tej grupie różnią się przede wszystkim barwą uczuciową, choć mogą występować między nimi pewne różnice znaczeniowe. Biorąc pod uwagę różne rodzaje nacechowania, możemy wyróżnić następujące grupy synonimów:
- chronologiczne – wyrazy bliskoznaczne zróżnicowane czasowo, zwykle zestawienia zawierające zarówno wyrażenia używane współcześnie, jak i wyrazy przestarzałe, na przykład: okulary – binokle, samochód – automobil, szef – pryncypał;
- emocjonalne – wyrazy synonimiczne zróżnicowane pod względem zabarwienia uczuciowego, na przykład: koń – szkapa, turysta – włóczęga, pies – kundel;
- stylowe – słowa używane zwykle w stylu artystycznym lub podczas patetycznych przemówień, na przykład: żona – małżonka, granica – rubież, prowadzić – wieść;
- środowiskowe – wyrazy synonimiczne charakterystyczne dla gwar środowiskowych, na przykład: odejść – zmiatać, sprzedać – opylić, pieniądze – kasa;
- terytorialne – słowa występujące w obrębie jakiegoś regionu, na przykład: ziemniaki – pyry, rzodkiewka – redyska, ognisko – watra.
Podział ze względu na formę
Oprócz wymienionych wyżej grup występuje jeszcze podział synonimów ze względu na formę – na wspólnordzenne i różnordzenne.
Synonimy wspólnordzenne są ze sobą powiązane pod względem słowotwórczo-etymologicznym. To często przymiotniki, które powstały od jednej podstawy rzeczownikowej, na przykład:
- kwiat – kwiatowy, kwiecisty;
- wiek – wiekowy, wieczny, wieczysty;
- klej – klejący, kleisty.
Z kolei synonimy różnordzenne nie należą do wspólnej rodziny wyrazów. Za ich przykład mogą posłużyć następujące wyrazy bliskoznaczne:
- piękno – urok, czar, doskonałość;
- wesoły – szczęśliwy, roześmiany, optymistyczny;
- hałas – gwar, harmider, rumor, huk.
Hiperonimy i hiponimy
Wyrazy bliskoznaczne możemy podzielić również ze względu na zakres pojęciowy na:
- hiperonimy – wyrazy synonimiczne mające szersze znaczenie, na przykład słowo „pojazd” jest hiperonimem słowa „samochód”, a „kwiat” hiperonimem słowa „róża”;
- hiponimy – wyrazy synonimiczne o węższym, bardziej szczegółowym znaczeniu, na przykład „koszula” jest hiponimem słowa „ubranie”, a „jamnik” hiponimem wyrazu „pies”.
Po co nam synonimy?
Używamy synonimów codziennie, nawet jeśli robimy to nieświadomie. Dzięki nim poprawiamy styl naszych wypowiedzi, ponieważ umożliwiają nam one unikanie powtórzeń. Wyrazy o podobnym znaczeniu nadają naszym wypowiedziom dynamiczność i elegancję. Często zdarza się również, że choć kilka słów bliskoznacznych może być stosowane zamiennie, to jeden z nich lepiej wkomponowuje się w zdanie lub umożliwia nam precyzyjniejsze wyrażenie myśli. Warto zatem używać synonimów świadomie i dbać o to, by nasz zasób słownictwa był szeroki.
Nieocenioną pomocą w pracy nad zasobem słownictwa jest słownik synonimów języka polskiego, zarówno w wersji papierowej, jak i elektronicznej. Podczas korzystania ze słownika synonimów odnajdziemy nie tylko definicję poszukiwanego słowa, ale również wybór synonimów podzielonych na grupy znaczeniowe.
Antonimy
Przeciwieństwem synonimów są antonimy, czyli pary wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu. Służą one podkreślaniu kontrastów, a także wzbogacają słownictwo i nadają dynamikę wypowiedziom w języku polskim. Antonimy tworzy się często za pomocą przedrostków nie-, anty- albo a-, na przykład „nieśmiertelny”, „antyseptyczny” i „amoralny”.
Językoznawcy dzielą antonimy na trzy grupy: antonimy właściwe, konwersje oraz antonimy komplementarne.
Antonimy właściwe
Są to antonimy, które podlegają stopniowaniu, na przykład:
- młody – stary, młodszy – starszy;
- dobry – zły, lepszy – gorszy;
- duży – mały, większy – mniejszy.
Konwersje
To pary wyrazów, które możemy scharakteryzować jako symetryczne, nieprzechodnie i przeciwstawne, jak na przykład:
- mąż – żona;
- kupić – sprzedać;
- start – meta.
Antonimy komplementarne
Są to pary wyrazów, w których zaprzeczenie jednego implikuje, że drugi jest prawdziwy. Na przykład jeśli powiemy „On nie jest kawalerem”, logiczne będzie, że zdanie „On jest w związku małżeńskim” jest prawdą.
Warto pogłębiać wiedzę o języku polskim i innych językach
Język polski jest bogaty i różnorodny, a na przestrzeni lat ulegał wielu zmianom. Jeśli interesują cię tematy związane z językiem, zapraszamy do zapoznania się z innymi artykułami na naszym blogu.
Jeżeli zaś chcesz rozszerzyć swoje słownictwo w języku angielskim, francuskim lub innym i nauczyć się poprawnie stosować w nim wyrazy bliskoznaczne, a także rozwinąć główne umiejętności językowe – skorzystaj z naszej oferty i zapisz się na jeden z kursów. Zapraszamy!