Język polski słynie ze swojej złożoności. Nie lada wyzwanie dla osób uczących się tego języka stanowi deklinacja, czyli odmiana przez przypadki. Do tego dochodzą również trudne do wymówienia dźwięki określane przez niektórych jako szeleszczące, zawiła ortografia oraz liczne wyjątki od reguł gramatycznych. Nie bez powodu zatem język polski jest przez niektórych uznawany za jeden z najtrudniejszych języków świata, a jego nauka sprawia obcokrajowcom wiele problemów. Z pewnością sprawy nie ułatwiają także występujące w języku polskim homonimy.
W tym artykule odpowiadamy na pytania, czym są wspomniane homonimy oraz jakie są ich rodzaje. Dodatkowo wyjaśniamy, co wspólnego z homonimami mają wyrażenia polisemiczne oraz zeugma. W dalszej części artykułu omawiamy również potencjalne zastosowanie homonimów. Koniecznie czytaj dalej!
Spis treści:
Definicja
Jak podaje słownik języka polskiego PWN, homonimy to pojedyncze słowa lub związki wyrazowe o jednakowym brzmieniu, lecz odmiennym znaczeniu, etymologii, a niekiedy i pisowni. Homonimami nazywamy więc takie słowa, między którymi istnieje relacja homonimii.
Homonimia, czyli przedstawienie dwóch znaczeń za pomocą jednej formy językowej, występuje zarówno w morfologii fleksyjnej, jak i słowotwórczej. Oznacza to, że pewna niejednoznaczność wynika z identycznej wymowy takich par wyrazów jak np. „były” (wyrażający liczbę mnogą czasu przeszłego czasownika „być” w rodzaju niemęskoosobowym lub przymiotnik) czy „ranny” (czyli taki, który odniósł rany lub odbywający się rano).
Rodzaje homonimów
Ze względu na odmienne cechy, które wskazują, że pomiędzy wyrażeniami zachodzi relacja homonimii, rozróżniamy dwa rodzaje homonimów – homofony i homografy.
Homofony
Homofony to takie wyrażenia, które co prawda brzmią tak samo, ale różni je zapis graficzny i oczywiście znaczenie. Doskonałym przykładem tego rodzaju homonimów jest zestawienie wyrazów „morze” i „może”. Pomimo innej pisowni oba słowa cechuje identyczne brzmienie. Podobna sytuacja ma miejsce w parze wyrazów „buk” i „bóg”. W tym przypadku głoska „g” ulega ubezdźwięcznieniu do głoski „k”, co prowadzi do ujednolicenia wymowy.
Homografy
Homografy to z kolei wyrażenia charakteryzujące się takim samym zapisem graficznym, ale inną wymową i znaczeniem. Do homografów zaliczamy słowa „zamarzać”, w znaczeniu ulegać niskiej temperaturze i „zamarzać”, czyli doprowadzić do skrajnego wycieńczenia przez dostarczanie niedostatecznej ilości jedzenia. Kolejnym przykładem jest wyraz „cis”, który może wskazywać na termin muzyczny (wymawiany jako c`is) lub gatunek drzewa (wymawiany jako ćis).
Niektóre homonimy są jednocześnie homofonami i homografami, na przykład wyraz „pokój” oznaczający jedno z pomieszczeń mieszkania lub sytuację, w której państwo nie jest w stanie wojny.
Homonimy a ortografia
Ortografia stanowi bardzo istotny i jednocześnie dość wymagający aspekt języka polskiego. Jest to wyjątkowo widoczne w kontekście homonimów, a konkretniej opisanych wcześniej homofonów. Popełnienie błędu ortograficznego w takich wyrazach niechybnie doprowadzi do zaburzenia sensu całej wypowiedzi.
Do wymienionych wyżej przykładów warto dodać parę wyrazów „chart” – „hart”. Pierwszy z nich to nazwa rasy psa, natomiast drugi oznacza wytrzymałość psychiczną lub fizyczną. W tym wypadku odgadnięcie poprawnego znaczenia nie powinno stanowić żadnego problemu, ponieważ oba słowa zasadniczo odnoszą się do całkowicie odrębnych rzeczy. Ponadto „hart”, w przeciwieństwie do wyrazu „chart”, tworzy silną kolokację ze słowem „duch” (hart ducha), co stanowi dodatkową wskazówkę w rozszyfrowywaniu przekazu.
Inaczej sprawa wygląda w parze „jerzyk” – „jeżyk”, bowiem oba te wyrazy odnoszą się do nazw zwierząt. „Jerzyk” to nazwa gatunku ptaka znanego z polowań na wszelkiego rodzaju owady, a szczególnie na uciążliwe dla ludzi komary. Za to „jeżyk” to zdrobnienie określające popularnego w Polsce ssaka. Ze względu na identyczne brzmienie tych słów oraz podobną tematykę, do której się odnoszą, ich rozpoznanie może okazać się trudne bez odpowiedniego kontekstu.
Homonimy i wyrażenia polisemiczne – co je różni?
Termin polisemii wywodzi się od greckiego słowa polýs oznaczającego „liczny” oraz sêma, czyli „znak”. Dlatego wyrażenia polisemiczne to takie, które posiadają różne znaczenia. W tym aspekcie nieco przypominają omawiane przez nas homonimy. Jednak nie należy mylić wyrażeń wieloznacznych z wyrażeniami, które łączy relacja homonimii.
Główną różnicą pomiędzy tymi dwoma rodzajami wyrażeń jest fakt, że homonimy odnoszą się do słów o identycznej wymowie, a czasami również formie graficznej. Z kolei wyrażenia polisemiczne to zbiór słów wieloznacznych, które łączy nie tylko środek językowy, za pomocą którego są wyrażone, ale również etymologia.
Dobry przykładem polisemii jest wyraz wieloznaczny „mysz”, który może oznaczać zwierzę lub część sprzętu komputerowego. Dowodem na to, że „mysz” to wyrażenie polisemiczne jest wspólne pochodzenie obu znaczeń tego słowa. „Mysz” albo „myszka” komputerowa swoją nazwę zawdzięcza specyficznemu kształtowi, który przypomina właśnie mysz domową.
Wyraz „język” również posiada więcej niż jedno znaczenie. Językiem jest zarówno mowa, jak i jeden z ludzkich organów, a obie te rzeczy służą do komunikacji. W związku z tym możemy stwierdzić, że mają ten sam sens podstawowy.
Zeugma
Kolejnym środkiem ekspresji językowej, który wykazuje pewne cechy wspólne z homonimią, jest zeugma. Pochodząca od greckiego terminu oznaczającego „związek” zeugma jest rodzajem figury retorycznej, która opiera się na jednoczesnym wykorzystaniu obu znaczeń danego homonimu.
Zdanie „otworzyła dla niego swoje drzwi i serce” doskonale ilustruje zastosowanie zeugmy. Cały zabieg stylistyczny opiera się na dosłownym i metaforycznym użyciu słowa „otworzyć” w zestawieniu ze słowami „drzwi” i „serce”. Oczywiście, w przeciwieństwie do drzwi, serce nie ma zamka ani klamki, ale może zostać otwarte w znaczeniu przenośnym.
Zastosowanie homonimów
Homonimia znajduje zastosowanie w wielu sytuacjach, w których istotna jest odpowiednia retoryka. Z tego powodu okazuje się przydatnym narzędziem w pracy poetów, dziennikarzy czy copywriterów.
Poezja
Ze względu na niejednoznaczność wynikającą z natury homonimów są one często wykorzystywane np. w utworach poetyckich. Stosowanie słów mających identyczną wymowę, ale zupełnie inne znaczenie umożliwia osiągnięcie pożądanego przez autora efektu. W odniesieniu do poezji może to być wprowadzenie w zadumę lub rozbawienie odbiorcy.
Reklama
Bazując na bliźniaczej formie brzmieniowej dwóch słów, możemy także tworzyć sformułowania o charakterze impresywnym, które są wykorzystywane głównie w branży reklamowej. Firmy dwoją się i troją, by przyciągnąć uwagę klientów i wywołać silne emocje. W tej sytuacji przydatne są właśnie homonimy, które odpowiednio zestawione mogą powodować konsternację, zainteresowanie lub nawet poruszenie.
Nagłówki prasowe
Okazuje się, że gry słowne są też nieodłącznym elementem licznych nagłówków prasowych. Dobry tytuł powinien przykuć uwagę czytelnika, tak aby ten zdecydował się przeczytać cały artykuł. I w tym celu doskonale sprawdzą się homonimy.
Przykład stanowi nagłówek felietonu opublikowanego w tygodniku „Polityka”, który brzmi: „Bushujący w kukurydzy”. Autor tekstu w kreatywny sposób połączył nazwisko ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych, George’a Busha, z tematem badań prowadzonych nad alternatywnymi źródłami energii, które pozwoliłyby Stanom uniezależnić się od arabskiej ropy naftowej.
Jednoznaczność wypowiedzi
Mogłoby się wydawać, że ze względu na szczególny charakter homonimów ich obecność w wypowiedzi sprawia, że staje się ona niezrozumiała. Jednakże elementem, który pozwala na zachowanie jednoznaczności komunikatu, jest kontekst. Dzięki niemu jesteśmy w stanie odgadnąć, co autor danego sformułowania miał na myśli.
Jak widać, homonimia jest niebywale interesującym zjawiskiem językowym. Mimo iż niewątpliwie wprawia w zakłopotanie osoby pragnące nauczyć się języka polskiego, to również pozwala na rozmaite gry słowne, które w znacznym stopniu wzbogacają nasz język.
Jeśli chcesz dowiedzieć się, czy zjawisko homonimów występuje także w języku angielskim lub innych językach, zapisz się na jeden z kursów oferowanych przez naszą szkołę. Wykwalifikowany lektor prowadzący zajęcia z pewnością wyczerpująco odpowie na to pytanie!