Święta Bożego Narodzenia są wyjątkowym okresem w roku. Na ich magiczną atmosferę niewątpliwie składają się silnie zakorzenione w naszej kulturze tradycje, bez których nie wyobrażamy sobie tego okresu. Choć towarzyszą nam od dzieciństwa, niewiele osób zgłębia ich historię.
Większość z nas nie wyobraża sobie Świąt Bożego Narodzenia bez ubierania choinki, dwunastu potraw wigilijnych na świątecznym stole ani śpiewania kolęd. Ale jak te tradycje dotarły do naszego kraju? Jakie niosą ze sobą nawiązania i znaczenie? W tym artykule omówimy najpopularniejsze w Polsce tradycje bożonarodzeniowe.
Spis treści:
Historia Bożego Narodzenia w Polsce
Aby przyjrzeć się tradycjom towarzyszącym Bożemu Narodzeniu, warto najpierw dowiedzieć się więcej o historii samego święta. Boże Narodzenie to drugie po Wielkanocy najważniejsze święto dla katolików. W Polsce obchodzimy je 25 grudnia, a poprzedza je czterotygodniowy okres oczekiwania zwany adwentem.
Pierwsi chrześcijanie w ogóle nie znali tego święta. Świętowali oni jedynie niedzielę, czyli dzień wspomnienia misterium paschalnego. Dopiero w II wieku naszej ery rozpoczęły się coroczne obchody śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, czyli Wielkanoc. Natomiast narodziny Jezusa miały znaczenie tylko dla osób próbujących zgłębić genealogię Jego rodziny.
Choć co roku na całym świecie obchodzi się pamiątkę tego wydarzenia, to w rzeczywistości nie znamy prawdziwej daty narodzin Jezusa. W Ewangelii według Świętego Mateusza czytamy, że Jezus urodził się za panowania króla Heroda, który zmarł w 4 roku p.n.e. Natomiast zgodnie z Ewangelią Świętego Łukasza Jezus miał urodzić się podczas spisu ludności, zarządzonego przez cesarza Oktawiana Augusta w 6 lub 8 roku naszej ery. Niektórzy badacze próbujący ustalić prawdziwą datę brali pod uwagę również występujące w tamtym okresie zjawiska astronomiczne, które mogły przyczynić się do doniesień o Gwieździe Betlejemskiej.
Temat daty urodzin Jezusa został podjęty dopiero na przełomie II i III wieku. Jego wyznawcy uważali wtedy, że nastąpiło to w okolicach 20 kwietnia lub 20 maja. Wspominano również inne daty, między innymi 21 marca, 28 sierpnia i 17 listopada. Natomiast powszechnie zgadzano się, że narodzenie Jezusa nie mogło wydarzyć się zimą, skoro pasterze wypasali wtedy owce na pastwiskach.
Boże Narodzenie zostało wyznaczone przez kościół na dzień 25 grudnia dopiero w roku 353. Miało to związek z popularnym w Rzymie oraz na Bliskim Wschodzie kultem Mitry. Jego wyznawcy świętowali narodziny tego boga właśnie 25 grudnia. Gdy chrześcijaństwo stało się religią państwową, podjęto próby osłabienia kultu Mitry poprzez zastąpienie obchodów jego urodzin świętowaniem narodzin Jezusa.
W Polsce Święta Bożego Narodzenia pojawiły się wraz z momentem chrystianizacji. Wcześniej w tym czasie Słowianie obchodzili Szczodre Gody i poprzedzający je Szczodry Wieczór, czyli święto przesilenia zimowego celebrujące zwycięstwo światła nad ciemnością. Boże Narodzenie wyparło pogańską tradycję, ale jej elementy zachowały się w niektórych zwyczajach bożonarodzeniowych i są one obecne w naszej kulturze do dzisiaj.
Najważniejsze tradycje świąteczne w Polsce
Ubieranie choinki
Przystrojona choinka jest jednym z najpopularniejszych symboli Świąt na całym świecie. Sztuczna stanowi wspaniałą ozdobę, a żywa dodatkowo sprawia, że dom pięknie pachnie. Skąd jednak ten zwyczaj dekorowania choinki wziął się w Polsce?
Tradycja ubierania choinki pojawiła się w Niemczech już w XVI wieku. Następnie rozpowszechniła się w sąsiednich krajach. W Polsce drzewko pojawiło się już na przełomie XVIII i XIX wieku i to również w tym czasie Kościół katolicki zaakceptował je jako symbol religijny, a nie pogańską tradycję.
Wraz z upływem czasu zmieniały się ozdoby, którymi przystrajano drzewka. Z początku wykorzystywano papierowe dekoracje oraz jabłka. Zanim pojawiły się elektryczne lampki, choinkę rozświetlano za pomocą ustawianych na jej gałęziach świec. Oprócz tego do ozdabiania choinki chętnie wykorzystywano smakołyki, w szczególności pierniki i orzechy. Obecnie trudno wyobrazić sobie bożonarodzeniową choinkę bez kolorowych bombek, ale te pojawiły się dopiero w połowie XIX wieku, w niemieckim mieście Lauscha.
Podobnie jak dekoracje, na przestrzeni wieków zmieniała się również symbolika bożonarodzeniowej choinki. Obecnie przyjmuje się, że drzewko symbolizuje życie, narodziny i nadzieję. Łańcuchy wykorzystywane do jego dekoracji to symboliczne nawiązanie do rodzinnych więzi, a wykorzystywane w przeszłości jabłka i orzechy to symbole zdrowia, dobrobytu i siły. Światełka mają odstraszać złe moce, natomiast umieszczana na czubku drzewka gwiazda to nawiązanie do Gwiazdy Betlejemskiej. Wiele osób lubi również wykorzystywać własnoręcznie przygotowane ozdoby, dzięki czemu ich choinka jest wyjątkowa.
Pierwsza gwiazdka na niebie
Jak nakazuje tradycja, kolacja wigilijna powinna rozpocząć się, gdy na niebie pojawi się pierwsza gwiazdka. Jest to nawiązanie do zwiastującej narodziny Jezusa Gwiazdy Betlejemskiej, dzięki której Trzej Królowie dotarli do stajenki. Na pierwszą gwiazdkę wyjątkowo niecierpliwie czekają dzieci, ponieważ w niektórych domach oznacza ona, że można zacząć otwierać prezenty.
Szopka bożonarodzeniowa
Tradycja budowania szopek sięga aż pierwszej połowy IV wieku. Wtedy to rzymska cesarzowa Helena, znana z ufundowania wielu bazylik, między innymi bazyliki Narodzenia Pańskiego w Betlejem i bazyliki Grobu Świętego w Jerozolimie, nakazała wybudowanie w grocie betlejemskiej marmurowego żłóbka. Kilkadziesiąt lat później z inicjatywy Świętego Hieronima postawiono tam również figury Świętej Rodziny oraz pasterzy.
Pierwsza żywa szopka bożonarodzeniowa została wystawiona 1223 roku przez Świętego Franciszka z Asyżu w miasteczku Greccio, w grocie nieopodal klasztoru. Chcąc przybliżyć jego mieszkańcom historię narodzin Jezusa, Święty Franciszek poprosił członków społeczności o pomoc w jej budowie i wcielenie się w postaci Świętej Rodziny, pasterzy oraz Trzech Króli. Oprócz tego w wystawieniu szopki brały udział żywe zwierzęta – wół i osioł. Tradycję kontynuowano również po śmierci Świętego Franciszka i z czasem rozpowszechniła się na inne kraje Europy. Zwyczaj ten przetrwał do naszych czasów.
Przez wieki nie zmieniły się niektóre elementy szopki, szczególnie postacie Maryi, Józefa, nowonarodzonego Jezusa leżącego w żłóbku, pasterzy, Trzech Króli i zwierząt. Czasami twórcy szopek decydują się na dodanie również figur mieszczan. Całości sceny mogą dopełniać postaci aniołów oraz Gwiazda Betlejemska.
Łamanie się opłatkiem
Zwyczaj dzielenia się opłatkiem sięga pierwszych wieków religii chrześcijańskiej i z początku wcale nie był powiązany z obchodzeniem Bożego Narodzenia. Zarówno w tradycji chrześcijańskiej, jak i ludowej chleb zawsze miał ogromne znaczenie. Dzielenie się nim ma za zadanie łączyć ludzi i oznacza wybaczanie zatargów, pokój i wyrażanie nadziei, że innym będzie dobrze się wiodło.
Z czasem na mszach wigilijnych pojawił się zwyczaj eulogii, czyli błogosławienia chleba. Ludzie przynosili chleb, a potem dzielili się nim z innymi i zanosili go osobom, które z jakichś względów nie mogli przybyć na mszę. Ta praktyka zaczęła zanikać w IX wieku, ponieważ władzom kościelnym zależało na tym, by zachować różnicę między chlebem konsekrowanym a pobłogosławionym.
Opłatki wypiekano przy kościołach i klasztorach. Z początku zajmowali się tym wyłącznie zakonnicy, a następnie zadanie to zaczęto powierzać również organistom. Służyły do tego specjalne metalowe formy.
Na początku XIX wieku w Polsce pojawił się zwyczaj zawieszania ozdób z opłatka nad wigilijnym stołem. Opłatek wykorzystywano również do wykonywania tak zwanych światów, czyli przestrzennych ozdób w kształcie kuli, które następnie wieszano na lnianych niciach lub końskim włosiu na belkach stropowych w pobliżu ołtarzyka domowego, a także na gałęziach pierwszych w Polsce choinek. Ich nazwa i kształt nawiązywały do kuli ziemskiej i władzy Jezusa nad światem.
Obecnie opłatek stanowi symbol pojednania. Zwyczaj łamania się nim na początku wigilijnej kolacji jest obecny nie tylko w Polsce, ale również w Czechach, Ukrainie, na Litwie, Słowacji, Białorusi i we Włoszech. W trakcie dzielenia się opłatkiem składamy sobie życzenia i wybaczamy zatargi z przeszłości. Oprócz białego opłatka możemy spotkać się również z kolorowym, który jest przeznaczony dla zwierząt.
Dwanaście potraw wigilijnych
Zadbanie o to, by na świątecznym stole pojawiło się dwanaście potraw, to prawdziwe wyzwanie. W Kościele katolickim uważa się, że ta ilość to symboliczne nawiązanie do dwunastu apostołów Jezusa. Istnieje także przesąd, że na wieczerzy wigilijnej trzeba chociaż spróbować każdej z nich, by zapewnić sobie pomyślność w nadchodzącym roku.
Sam zwyczaj jednak sięga czasów pogańskich. W wieczór zimowego przesilenia na stole pojawiało się dwanaście potraw symbolizujących dwanaście miesięcy w roku. W ten sposób dziękowano bogom za plony, dlatego potrawy zawierały ziarna zbóż, mak, miód i grzyby.
Obecnie przygotowywane dania różnią się w zależności od regionu, natomiast przyjęło się, że powinny być to potrawy postne. Najczęściej spotykane to barszcz czerwony z uszkami, zupa grzybowa, przygotowywane na różne sposoby śledzie, ryba po grecku, kapusta z grochem, pierogi z kapustą, karp smażony lub w galarecie i paszteciki z kapustą. Do dwunastu potraw wigilijnych zaliczamy również słodkości takie jak kutia wywodząca się z Kresów oraz ciasta (głównie makowiec i piernik). Do picia tradycyjnie podaje się kompot z suszonych owoców.
Sianko pod obrusem
Wkładanie sianka pod biały obrus to kolejna tradycja wywodząca się z czasów pogańskich. Poganie składali ofiarę z siana Ziemiennikowi. Był on słowiańskim patronem stepów i nieużytków rolnych. W tradycji chrześcijańskiej sianko ma nawiązywać do żłóbka, do którego Maria położyła nowonarodzonego Jezusa w betlejemskiej stajence. W dawnych czasach ludzie pokrywali sianem całe stoły, a także ustawiali w kątach domu jego snopy przed wieczerzą wigilijną. Siankiem ze stołu karmiono również zwierzęta, co miało zapewnić im zdrowie. Obecnie w niektórych domach istnieje zwyczaj wyciągania źdźbła spod obrusa przez każdego z domowników. Osoba, która wyjmie najdłuższe źdźbło, ma cieszyć się powodzeniem w nadchodzącym roku, natomiast źdźbło krótkie i połamane zwiastuje nadciągające problemy.
Dodatkowe nakrycie przy stole
W wielu domach wciąż kultywuje się zwyczaj umieszczania na stole dodatkowego nakrycia dla zbłąkanego wędrowca. Obecnie to puste miejsce jest znakiem zaproszenia i wyraża gotowość domowników do ugoszczenia osoby, która tego potrzebuje.
Zwyczaj sięga jednak czasów pogańskich, gdy wierzono, że w dzień zimowego przesilenia dusze zmarłych wędrują po świecie. Puste nakrycie przygotowywano wtedy dla bliskich, którzy odeszli. Istniał też drugi zwyczaj, nakazujący pozostawianie dla zmarłych okruszków po wieczerzy. W tradycji chrześcijańskiej przyjęła się inna symbolika, a dusze zmarłych zastąpił podróżny, który nie dotarł na Boże Narodzenie do swojego domu. Nawiązuje to do Świętej Rodziny, czyli Marii, Józefa i małego Jezusa i ich biblijnej wędrówki, oraz do chrześcijańskiej wiary w obecność Boga w każdym człowieku.
Śpiewanie kolęd
Wspólne kolędowanie to bardzo ważna tradycja w niemal każdym domu w Polsce. Jej historia jest bardzo długa, sięga bowiem jeszcze czasów przed narodzinami Chrystusa. W Rzymie istniał wówczas zwyczaj odwiedzania się wzajemnie i składania sobie życzeń w każdy pierwszy dzień miesiąca. Dzień ten zwano calendae i z jego nazwy wywodzi się właśnie słowo kolęda. Później zwyczaj ten przywędrował do Polski, gdzie kolędą dziękowano swoim panom za opiekę, możliwość pracy i otrzymane wynagrodzenie.
Gdy kolędy zaczęły przenikać do strefy sakralnej, często zakazywano śpiewania ich w kościele, ponieważ wciąż miały charakter ludowy i były uznawane za niewłaściwe. Kościelne pieśni związane z Bożym Narodzeniem nazywano rotulami, kantykami albo kantyczkami. Zawdzięczamy je głównie klasztorom.
Dawniej kolędy miały teksty wyłącznie po łacinie. Dopiero na początku XV wieku zaczęto tłumaczyć je na język polski. Najstarsza zachowana polska kolęda to Zdrow bądź, krolu anjelski z 1424 roku. Wzrost popularności kolęd nastąpił na przełomie XVII i XVIII wieku, kiedy powstała jedna z najsłynniejszych polskich kolęd zatytułowana W żłobie leży. Jej autorstwo przypisuje się Piotrowi Skardze.
Obecnie w Polsce znamy ponad pięćset kolęd oraz pastorałek, czyli pieśni o tematyce nie tylko religijnej, ale i obyczajowej. Wiele z nich zostało uratowanych od zapomnienia dzięki wydanemu w 1843 roku zbiorowi zatytułowanemu Pastorałki i kolędy z melodiami, czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane autorstwa księdza Michała Mioduszewskiego.
Współcześnie kolędy są śpiewane nie tylko w domach w wigilijny wieczór, ale również w kościołach, szkołach, na koncertach w okresie świątecznym i w trakcie jasełek. Oprócz tego w Polsce wciąż istnieje zwyczaj odwiedzania domów przez kolędników, którzy za drobne upominki i pieniądze śpiewają gospodarzom kolędy.
W Polsce śpiewanie kolęd jest dozwolone do 2 lutego, czyli Święta Ofiarowania Pańskiego. Na mszach świętych wykonywane są one przede wszystkim w okresie Bożego Narodzenia, czyli od nocy z 24 na 25 grudnia do Święta Chrztu Pańskiego przypadającego na 6 stycznia.
Obdarowywanie się prezentami
To ulubiony zwyczaj wszystkich dzieci, ale i wśród dorosłych jest popularny. Wymienianie się prezentami ma swoje korzenie w czasach sprzed narodzin Chrystusa, chociaż wtedy chodziło raczej o handel wymienny i ofiary dla bogów. Natomiast bezinteresowne obdarowywanie się podarkami pochodzi z przełomu III i IV wieku i wiąże się z postacią Świętego Mikołaja, czyli biskupa miasta Mira w Turcji, który pod osłoną nocy pomagał potrzebującym, podrzucając im niewielkie podarki. Jego wizerunek przez wieki przechodził gwałtowne zmiany. Doprowadziły one aż do obecnie znanej nam postaci brodatego mężczyzny w charakterystycznym czerwonym ubraniu zamieszkującego Laponię, który obdarowuje grzeczne dzieci prezentami.
Jednak ta najpopularniejsza wersja tej historii nie jest obecna w każdej części Polski. W niektórych regionach Święty Mikołaj nie zostawia prezentów pod choinką, tylko rozdaje je w Mikołajki obchodzone 6 grudnia. W Wielkopolsce, Kujawach, Pomorzu Zachodnim, Kaszubach zamiast Mikołaja prezenty roznosi Gwiazdor, który również czasem odpytuje dzieci z wierszyków. Jego atrybutami są futrzana czapka i kożuch, a twarz często ubrudzona jest sadzą.
Na Śląsku prezenty rozdaje Dzieciątko, które reprezentuje nowonarodzonego Jezusa. Natomiast na południu Polski w tej roli występuje Aniołek lub Gwiazdka. Na wschodzie kraju natomiast czasami możemy spotkać się z postacią Dziadka Mroza.
Prezenty na Boże Narodzenie mają również inną symbolikę, bliższą tradycji chrześcijańskiej. Stanowią one nawiązanie do podarków, które Jezusowi przynieśli Trzej Królowie.
Pasterka
Uczestniczenie w odbywającej się o północy mszy w rodzinnym gronie to ważny element Świąt Bożego Narodzenia dla osób wierzących. Nazwa Pasterki nawiązuje do pasterzy, czyli pierwszych ludzi, którzy oddali hołd nowonarodzonemu Jezusowi.
Już w IV wieku zaczęto odprawiać taką mszę z okazji Bożego Narodzenia, stanowiąca pierwowzór współczesnej Pasterki. Natomiast od VI wieku w Rzymie był nakaz odprawiania w ten dzień aż trzech mszy: w nocy, o świcie i w ciągu dnia. Na początku celebrował je wyłącznie papież, z czasem rozpowszechniło się to na innych księży. Trzy msze miały symboliczne znaczenie. Oznaczały potrójne narodziny Jezusa: zrodzenie się z Boga Ojca, narodziny na świecie dzięki Maryi oraz narodziny w ludzkich sercach. Każda z nich nawiązywała również do różnych postaci, które oddały Jezusowi hołd w Betlejem: nocna była poświęcona pasterzom, ta o świcie – aniołom, a ostatnia w ciągu dnia nazywana była królewską, ponieważ nawiązywała do Trzech Króli.
Obecnie niektóre kościoły odchodzą od odprawiania Pasterki o północy i odbywa się ona nieco wcześniej, co umożliwia większej liczbie wiernych, w tym dzieciom, uczestniczenie w niej.
Świąteczne życzenia
Zwyczaj składania sobie życzeń jest starszy, niż mogłoby się wydawać, ponieważ już w starożytnym Egipcie ludzie przesyłali je sobie na papirusie. Natomiast życzenia z okazji Bożego Narodzenia zaczęto składać sobie w Europie około XV wieku, a popularne do dzisiejszego dnia wyrażenie „Wesołych Świąt” pojawiło się po raz pierwszy w liście z roku 1534.
Życzenia bożonarodzeniowe składano rodzinom, sąsiadom i znajomym we wszystkich grupach społecznych. Traktowano je jako dar, ponieważ istniało wierzenie, że wypowiedziane na głos dobre słowa o dobrobycie się spełnią. Z tego również względu zwykle ich składanie odbywało się w poważnej atmosferze, szczególnie na wsiach. Natomiast ludzie wywodzący się z warstwy mieszczańskiej i szlacheckiej społeczeństwa, dla których kwestie urodzaju nie były aż tak ważne, zwykli życzyć sobie po prostu szczęścia i dobrobytu.
Obecnie życzenia towarzyszą nam przez cały okres świąteczny. Uroczyście składamy je bliskim w trakcie łamania się opłatkiem, ale popularny zwrot „Wesołych Świąt” jest chętnie używany na co dzień, również wobec obcych ludzi, i stanowi nieodłączny element świątecznej atmosfery.
Kartki świąteczne
Nie zawsze mamy możliwość spotkania się ze wszystkimi członkami rodziny i przyjaciółmi w okresie Świąt. Dlatego aby złożyć im życzenia i zapewnić o swojej pamięci, wysyłamy im kartki świąteczne. Skąd jednak pochodzi ten zwyczaj?
Kartki świąteczne mają dość skomplikowaną historię. Ich wynalezienie jest najczęściej przypisywane Henry’emu Cole’owi, Anglikowi zajmującemu się wykonywaniem kartek okolicznościowych. Poprosił on zaprzyjaźnionego ilustratora, aby wykonał dla niego obrazek przedstawiający rodzinę zasiadającą przy świątecznym stole, który mógłby ozdobić jego kartki. Następnie dodał do niego napis „A Merry Christmas and a Happy New Year to You” oznaczającym „Wesołych Świąt i Szczęśliwego Nowego Roku”. Kartka zyskała sporą popularność w 1843 roku.
Inny przekaz o pierwszej świątecznej kartce pochodzi ze Szkocji, mimo że w pierwszej połowie XIX wieku nie obchodziło się tam jeszcze Bożego Narodzenia. W dzienniku „The Glasgow Herald” z 25 grudnia 1861 roku można znaleźć wzmiankę o kartce, która została wywieszona w witrynie drukarni Charlesa Drummonda. Przedstawiała ona kobietę w tradycyjnym nakryciu głowy i opatrzona została napisem „Guid New Year an’mony o’them” („Przyprowadź do nich Nowy Rok”). Na odwrocie wnuczka właściciela drukarni napisała życzenia skierowane do Thomasa Sturrocka. Ponieważ kartka ta spotkała się z zainteresowaniem klientów, Drummond jeszcze tego samego roku przygotował jej wersję również z tekstem o świętach Bożego Narodzenia. Kartka ta miała być wykonana w roku 1841, czyli dwa lata wcześniej niż ta autorstwa Henry’ego Cole’a.
Za prekursora tej tradycji uważa się także Włocha o nazwisku Nicolo Monte Mellini, który już w 1709 roku miał wysyłać pocztą życzenia do swoich przyjaciół, czym zainspirował dwie mediolańskie drukarnie do sprzedaży własnych kartek świątecznych.
Tradycja wysyłania sobie kartek świątecznych pojawiła się w Polsce już w pierwszej połowie ubiegłego wieku, kiedy to wymieniano się czarno-białymi kartonikami z życzeniami. W latach dwudziestych zastąpiły je ręcznie malowane pocztówki. Wysyłanie kartek zyskało na znaczeniu w okresie wojny, gdy w ten sposób nie tylko życzono sobie wesołych świąt, ale również pokrzepiano się wzajemnie. Kartki świąteczne odzyskały popularność po okresie PRL-u i od tamtej pory są nieodłącznym elementem okresu bożonarodzeniowego.
Obecnie wiele osób zrezygnowało już z wysyłania kartek pocztą, ponieważ o wiele szybszym i łatwiejszym sposobem jest złożenie życzeń przez SMS-a lub mailem. Mimo to niektórzy lubią trzymać się ich tradycyjnej wersji.
Warto znać tradycje bożonarodzeniowe
Zwyczaje świąteczne to nieodłączny element naszej kultury. Warto więc lepiej poznać ich historię, symbolikę i znaczenie. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o tradycjach w Polsce i na świecie, zapraszamy do zapoznania się z innymi artykułami na naszym blogu językowym.
Zachęcamy również do skorzystania z oferty naszej szkoły językowej. Oferujemy zajęcia dla klientów indywidualnych oraz kursy dla firm w kilkudziesięciu językach, między innymi angielskim, niemieckim i fińskim. Nasze biuro tłumaczeń wykonuje zaś tłumaczenia pisemne i ustne na różne języki, od angielskiego po wietnamski. Zapraszamy do kontaktu!