W języku polskim funkcjonuje aż dziesięć części mowy, dzielących wyrazy pod względem ich znaczenia, funkcji w zdaniu, odmiany oraz pytań, na które odpowiadają. Dziś przyjrzymy się jednej z nich, od której często zaczyna się naukę polskiej gramatyki – czasownikowi.
Czasownik to jedna z podstawowych części mowy, bez której komunikacja nie byłaby możliwa. Warto więc dowiedzieć się więcej na jego temat. Na jakie pytania odpowiada czasownik? Przez co odmienia się czasownik? W tym artykule zebraliśmy wszystko, co powinniście wiedzieć o tej części mowy.
Spis treści:
Co to jest czasownik?
Czasownik to jedna z dziesięciu części mowy. Nazywa on czynności i stany ludzi, zwierząt i rzeczy. Czasownik odpowiada na pytania „co robi?”, „co się z nim dzieje?”, „w jakim jest stanie?”.
Czasownik jest samodzielną częścią mowy, co oznacza, że może funkcjonować jako zdanie bądź równoważnik zdania. Na przykład na pytanie: „Co robisz?” możemy odpowiedzieć: „Czytam”, bez konieczności dodawania innych wyrazów. Czasownik w zdaniu najczęściej pełni funkcję orzeczenia – nazywamy je wówczas orzeczeniem czasownikowym lub orzeczeniem prostym.
Podział czasowników
Czasowniki to niezwykle obszerna grupa wyrazów. Możemy podzielić je na różne grupy w zależności od przyjętych kryteriów.
Podział ze względu na aspekt
Aspekt to najczęściej omawiane kryterium podziału czasowników. Służy do sygnalizowania, czy wykonywana czynność wciąż trwa, czy już się zakończyła lub zakończy w przyszłości. W polszczyźnie wyróżniamy dwa aspekty:
- aspekt niedokonany – informuje o trwaniu czynności opisywanej czasownikiem lub sygnalizuje, że czynność działa się w przeszłości albo wydarzy w przyszłości, ale nie zostanie zakończona, na przykład „Wczoraj czytałam książkę”, „Jutro pouczę się na egzamin”
- aspekt dokonany – informuje, że dana czynność zakończyła się lub zostanie zakończona, na przykład: „Wczoraj przeczytałam książkę”, „Jutro nauczymy się na egzamin”.
Czasowniki jednokrotne i wielokrotne
Czasowniki możemy również podzielić ze względu na to, czy sygnalizują, że dana czynność wydarzyła się raz, czy że się ona powtarzała. Wyróżniamy tu dwie grupy czasowników:
- jednokrotne – oznaczają czynność lub stan o jednorazowym przebiegu, na przykład: „grać”, „iść”, „spać”;
- wielokrotne – oznaczają czynności lub stany powtarzające się, na przykład: „grywać”, „chadzać”, „sypiać”.
Czasowniki czynnościowe i stanowe
To kolejny podział czasowników, tym razem ze względu na rodzaj czynności, jakie opisują.
Czasowniki czynnościowe – nazywają akcje, sytuacje dynamiczne, zmieniające stan wykonawcy danej czynności lub obiektu, którego czynności dotyczy, i kontrolowane przez wykonawcę, na przykład: „biegać”, „czytać”, „mówić”, „śpiewać”.
Czasowniki stanowe – opisują czynności statyczne i będące poza kontrolą ich wykonawcy, takie jak:
- stany fizyczne w określonym czasie, na przykład: „spać”, „kwitnąć”, „rosnąć”;
- stany psychiczne i emocjonalne w określonym czasie, na przykład: „bać się”, „wierzyć”, „rozumieć”, „kochać”;
- niezmienne relacje między obiektami, na przykład: „sąsiadować”, „znajdować się”, „graniczyć”;
- stałe cechy istot żywych: „niedowidzieć”, „seplenić”, „kuleć”;
- stałe cechy przedmiotów, na przykład: „kręcić się” („włosy kręcą się”), „ważyć” („paczka waży pół kilograma”), „opadać” („teren opada niżej”) „wznosić się” („teren wznosi się”), „wpadać” („rzeka wpada do morza”);
- relacje między przedmiotami, na przykład: „przewyższać”, „należeć do”, „różnić się”.
Czasowniki posiłkowe
Osobną kategorią są czasowniki posiłkowe. Mają one cechy składniowe i morfologiczne czasowników, ale spełniają jedynie funkcje gramatyczne i nie posiadają żadnego własnego znaczenia.
W języku polskim rolę tę odgrywa czasownik „być”, używany do tworzenia czasu przyszłego złożonego, na przykład: „będę jechał”, „będę szła”, „będą czytali”. „Być” oraz „zostać” są również używane jako czasowniki posiłkowe przy tworzeniu form strony biernej, na przykład: „zostałem oszukany”, „jestem operowana”.
Czasowniki „mieć” i „woleć”, w przeciwieństwie do swoich odpowiedników w języku angielskim i niemieckim, w języku polskim nie są posiłkowe, pełnią jednak tę funkcję przy budowaniu orzeczenia złożonego. Sygnalizują one zamiar bądź zamysł czynności wyrażonej następującym po nich czasownikiem, jak na przykład: „wolałbym pójść”, „masz czytać”.
Odmiana czasownika
Spośród wszystkich części mowy w polszczyźnie to właśnie czasownik w największym stopniu podlega odmianie. Poniżej omawiamy szczegółowo koniugację czasownika.
Odmiana przez liczby i osoby
Odmiana czasownika przez osoby i liczby dotyczy podmiotu, czyli tego, kto wykonuje czynność opisywaną czasownikiem. W języku polskim wyróżniamy trzy osoby w liczbie pojedynczej i trzy w liczbie mnogiej. Oto przykładowa odmiana czasownika „czytam” przez osoby i liczby:
Liczba pojedyncza:
- (ja) czytam
- (ty) czytasz
- (on/ona/ono) czyta
Liczba mnoga:
- (my) czytamy
- (wy) czytacie
- (oni/one) czytają.
Odmiana przez czasy
We współczesnej polszczyźnie wyróżniamy trzy formy czasu: czas przeszły, czas teraźniejszy oraz czas przyszły. Jak sama nazwa wskazuje, dzięki tej koniugacji możemy określić, kiedy opisywana czynność się wydarzyła:
- czas przeszły oznacza, że moment mówienia następuje po tym, jak czynność się odbywała, na przykład: „Wczoraj czytałem książkę”;
- czas teraźniejszy zakłada, że opisywana czynność odbywa się w chwili mówienia o niej, na przykład: „Teraz czytam książkę”;
- czas przyszły oznacza, że wyrażona czasownikiem czynność odbędzie się dopiero po momencie mówienia o niej. W języku polskim występują dwa rodzaje czasu przyszłego: czas przyszły prosty i czas przyszły złożony. Pierwszy z nich tworzą czasowniki dokonane, na przykład: „przeczytam”, „zjedzą”, „pobiegnie”. Natomiast czas przyszły złożony opisuje niezakończoną czynność dziejącą się w przyszłości. Można utworzyć go na dwa sposoby: za pomocą odmienionego czasownika posiłkowego „być” oraz odmienionego czasownika nazywającego czynność, na przykład: „będę czytał”, „będą jedli”, „będą biegli”; lub za pomocą odmienionego czasownika posiłkowego „być” oraz bezokolicznika określającego czynność, na przykład: „będę czytać”, „będą jeść”, „będą biegać”.
Odmiana przez rodzaje
W przykładach podanych przy omawianiu odmiany czasownika przez czasy mogliśmy zaobserwować, że w czasie przeszłym oraz przyszłym czasowniki odmieniają się również przez rodzaje, dostosowując się do podmiotu. Poniżej prezentujemy odmianę czasownika „czytać” w czasie przeszłym przez rodzaje występujące w języku polskim:.
Liczba pojedyncza:
- rodzaj męski – (on) czytał
- rodzaj żeński – (ona) czytała
- rodzaj nijaki – (ono) czytało
Liczba mnoga:
- rodzaj męskoosobowy – (oni) czytali
- rodzaj niemęskoosobowy – (one) czytały.
Odmiana przez tryby
Tryby czasownika umożliwiają nam wyrażenie naszego stosunku do danej czynności. Język polski umożliwia nam odmianę czasownika przez trzy tryby:
- tryb oznajmujący – używa się go przy opisywaniu czynności, które realnie odbyły się, właśnie się odbywają lub odbędą się w przyszłości, na przykład: „czytaliśmy”, „zrobimy”, „biegnę”;
- tryb przypuszczający (nazywany również warunkowym) – używany przy opisywaniu czynności hipotetycznych, możliwych tylko po spełnieniu określonych warunków, na przykład: „czytalibyśmy”, „zrobilibyśmy”, „biegałbym”;
- tryb rozkazujący – pełni funkcję impresywną, używa się go do wyrażania polecenia bądź rozkazu, na przykład: „czytajcie”, „zróbmy”, „niech biega”.
Odmiana przez strony
Strony czasownika służą do wskazywania wykonawcy czynności nim wyrażonej. W języku polskim czasowniki mogą występować w trzech stronach:
- strona czynna – oznacza proces, w której wykonawca czynności jest podmiotem, a dopełnieniem odbiorca lub przedmiot, na przykład: „Paweł czyta książkę”;
- strona bierna – oznacza proces, gdy podmiotem staje się odbiorca lub przedmiot, a dopełnieniem nadawca danej czynności, na przykład: „Książka jest czytana przez Pawła”;
- strona zwrotna – używana, gdy czynność skierowana jest na podmiot będący równocześnie wykonawcą czynności, na przykład: „myć się”, „golić się”, „kłaść się”, „dbać o siebie”.
Wszystkie czasowniki tworzą stronę czynną, ale nie wszystkie występują w stronie biernej. Te, które mogą tworzyć stronę bierną, nazywamy czasownikami przechodnimi, natomiast te tworzące wyłącznie stronę czynną to czasowniki nieprzechodnie. Przykładami czasowników nieprzechodnich mogą być między innymi: „iść”, „leżeć”, „krzyczeć”, „spacerować”.
Czasowniki nieosobowe
Oprócz czasowników osobowych, czyli takich, których postać wskazuje na podmiot, spotykamy się również z czasownikami nieosobowymi.
Bezokolicznik
Bezokolicznik jest podstawową formą czasownika. Jak sama nazwa wskazuje, nie określa on osoby, liczby, czasu, rodzaju, strony, trybu ani aspektu. W języku polskim możemy zwykle rozpoznać go po końcówce „-ć”, „-ść”, „-źć” lub „-c”, na przykład: „jeść”, „znaleźć”, „czytać”, „uciec”.
Czasowniki niewłaściwe
Czasownikami niewłaściwymi nazywamy grupę wyrazów, które nie mają cech właściwych czasownikowi. Nie podlegają one koniugacji i zawsze występują w tej samej formie. Należą do nich słowa takie jak: „trzeba”, „wolno”, „należy”, „godzi się”, „warto”, „szkoda”, „strach”, „czas”, „pora”.
Inne czasowniki nieosobowe
Oprócz bezokoliczników i czasowników niewłaściwych w języku polskim możemy spotkać się z nieosobowymi czasownikami zakończonymi na „-to” i „-no”, na przykład: „mówiono”, „czekano”, „myto”, oraz nieosobowymi formami czasowników występujących w konstrukcji z „się”, na przykład: „jada się”, „czyta się”, „chodzi się”.
Pisownia „nie” z czasownikami
Pisownia partykuły „nie” z różnymi częściami mowy sprawia problemy wielu osobom. Na szczęście w przypadku czasowników zasady są proste, ponieważ „nie” z czasownikami zawsze piszemy oddzielnie, niezależnie od koniugacji danego słowa.
Jedynym wyjątkiem od tej reguły jest grupa czasowników utworzonych od rzeczowników i przymiotników. Te czasowniki oraz poprzedzające je „nie” zapiszemy łącznie, ponieważ pojawia się ono w roli przedrostka, a nie zaprzeczenia. Do grupy tych czasowników należą: „nienawidzić”, „niepokoić”, „niedołężnieć”, „niedosłyszeć”, „niedomagać”, „niewolić”, „niecierpliwić się”.
Inne problemy z zapisem partykuły „nie” z czasownikami mogą pojawić się, jeśli zdarza nam się mylić części mowy. Dlatego też warto dowiedzieć się o nich więcej, by w przyszłości nie popełniać błędów w pisowni.
Język polski jest niezwykle ciekawy
Warto pogłębiać swoją wiedzę o języku polskim. Dzięki temu nie tylko poznajemy wiele interesujących faktów i ciekawostek, ale również szlifujemy styl naszych wypowiedzi ustnych i pisemnych. Zapraszamy do zapoznania się z pozostałymi artykułami na naszym blogu, w których omawiamy inne tematy związane z polszczyzną i nie tylko.
Jeśli natomiast interesuje Cię temat czasownika i innych części mowy w języku angielskim, zajrzyj do zakładki Angielski od podstaw: czasowniki, przymiotniki, rzeczowniki.
Zachęcamy również do zapoznania się z ofertą naszej szkoły językowej. Jeśli zależy Ci na opanowaniu języka angielskiego, francuskiego lub innego – skorzystaj z przygotowanych przez nas zajęć indywidualnych lub kursów dla firm, opracowanych tak, by odpowiedzieć na indywidualne potrzeby każdego klienta i pomóc mu zmierzyć się z wyzwaniami językowymi. Zapraszamy do kontaktu!