Czasowniki: podział, koniugacja, zasady pisowni

imiesłowy przymiotnikowe

W języku polskim funkcjonuje aż dziesięć części mowy, dzielących wyrazy pod względem ich znaczenia, funkcji w zdaniu, odmiany oraz pytań, na które odpowiadają. Dziś przyjrzymy się jednej z nich, od której często zaczyna się naukę polskiej gramatyki – czasownikowi.

Czasownik to jedna z podstawowych części mowy, bez której komunikacja nie byłaby możliwa. Warto więc dowiedzieć się więcej na jego temat. Na jakie pytania odpowiada czasownik? Przez co odmienia się czasownik? W tym artykule zebraliśmy wszystko, co powinniście wiedzieć o tej części mowy.

Co to jest czasownik?

Czasownik to jedna z dziesięciu części mowy. Nazywa on czynności i stany ludzi, zwierząt i rzeczy. Czasownik odpowiada na pytania „co robi?”, „co się z nim dzieje?”, „w jakim jest stanie?”.

Czasownik jest samodzielną częścią mowy, co oznacza, że może funkcjonować jako zdanie bądź równoważnik zdania. Na przykład na pytanie: „Co robisz?” możemy odpowiedzieć: „Czytam”, bez konieczności dodawania innych wyrazów. Czasownik w zdaniu najczęściej pełni funkcję orzeczenia – nazywamy je wówczas orzeczeniem czasownikowym lub orzeczeniem prostym.

Podział czasowników

Czasowniki to niezwykle obszerna grupa wyrazów. Możemy podzielić je na różne grupy w zależności od przyjętych kryteriów.

Podział ze względu na aspekt

Aspekt to najczęściej omawiane kryterium podziału czasowników. Służy do sygnalizowania, czy wykonywana czynność wciąż trwa, czy już się zakończyła lub zakończy w przyszłości. W polszczyźnie wyróżniamy dwa aspekty:

  • aspekt niedokonany – informuje o trwaniu czynności opisywanej czasownikiem lub sygnalizuje, że czynność działa się w przeszłości albo wydarzy w przyszłości, ale nie zostanie zakończona, na przykład „Wczoraj czytałam książkę”, „Jutro pouczę się na egzamin”
  • aspekt dokonany – informuje, że dana czynność zakończyła się lub zostanie zakończona, na przykład: „Wczoraj przeczytałam książkę”, „Jutro nauczymy się na egzamin”.

Czasowniki jednokrotne i wielokrotne

Czasowniki możemy również podzielić ze względu na to, czy sygnalizują, że dana czynność wydarzyła się raz, czy że się ona powtarzała. Wyróżniamy tu dwie grupy czasowników:

  • jednokrotne – oznaczają czynność lub stan o jednorazowym przebiegu, na przykład: „grać”, „iść”, „spać”;
  • wielokrotne – oznaczają czynności lub stany powtarzające się, na przykład: „grywać”, „chadzać”, „sypiać”.

Czasowniki czynnościowe i stanowe

To kolejny podział czasowników, tym razem ze względu na rodzaj czynności, jakie opisują.

Czasowniki czynnościowe – nazywają akcje, sytuacje dynamiczne, zmieniające stan wykonawcy danej czynności lub obiektu, którego czynności dotyczy, i kontrolowane przez wykonawcę, na przykład: „biegać”, „czytać”, „mówić”, „śpiewać”.

Czasowniki stanowe – opisują czynności statyczne i będące poza kontrolą ich wykonawcy, takie jak:

  • stany fizyczne w określonym czasie, na przykład: „spać”, „kwitnąć”, „rosnąć”;
  • stany psychiczne i emocjonalne w określonym czasie, na przykład: „bać się”, „wierzyć”, „rozumieć”, „kochać”;
  • niezmienne relacje między obiektami, na przykład: „sąsiadować”, „znajdować się”, „graniczyć”;
  • stałe cechy istot żywych: „niedowidzieć”, „seplenić”, „kuleć”;
  • stałe cechy przedmiotów, na przykład: „kręcić się” („włosy kręcą się”), „ważyć” („paczka waży pół kilograma”), „opadać” („teren opada niżej”) „wznosić się” („teren wznosi się”), „wpadać” („rzeka wpada do morza”);
  • relacje między przedmiotami, na przykład: „przewyższać”, „należeć do”, „różnić się”.

Czasowniki posiłkowe

Osobną kategorią są czasowniki posiłkowe. Mają one cechy składniowe i morfologiczne czasowników, ale spełniają jedynie funkcje gramatyczne i nie posiadają żadnego własnego znaczenia.

W języku polskim rolę tę odgrywa czasownik „być”, używany do tworzenia czasu przyszłego złożonego, na przykład: „będę jechał”, „będę szła”, „będą czytali”. „Być” oraz „zostać” są również używane jako czasowniki posiłkowe przy tworzeniu form strony biernej, na przykład: „zostałem oszukany”, „jestem operowana”.

Czasowniki „mieć” i „woleć”, w przeciwieństwie do swoich odpowiedników w języku angielskim i niemieckim, w języku polskim nie są posiłkowe, pełnią jednak tę funkcję przy budowaniu orzeczenia złożonego. Sygnalizują one zamiar bądź zamysł czynności wyrażonej następującym po nich czasownikiem, jak na przykład: „wolałbym pójść”, „masz czytać”.

formy czasownika
jednocześnie wykonawcą czynności
rodzaju męskiego

Odmiana czasownika

Spośród wszystkich części mowy w polszczyźnie to właśnie czasownik w największym stopniu podlega odmianie. Poniżej omawiamy szczegółowo koniugację czasownika.

Odmiana przez liczby i osoby

Odmiana czasownika przez osoby i liczby dotyczy podmiotu, czyli tego, kto wykonuje czynność opisywaną czasownikiem. W języku polskim wyróżniamy trzy osoby w liczbie pojedynczej i trzy w liczbie mnogiej. Oto przykładowa odmiana czasownika „czytam” przez osoby i liczby:

Liczba pojedyncza:

  1. (ja) czytam
  2. (ty) czytasz
  3. (on/ona/ono) czyta

Liczba mnoga:

  1. (my) czytamy
  2. (wy) czytacie
  3. (oni/one) czytają.

Odmiana przez czasy

We współczesnej polszczyźnie wyróżniamy trzy formy czasu: czas przeszły, czas teraźniejszy oraz czas przyszły. Jak sama nazwa wskazuje, dzięki tej koniugacji możemy określić, kiedy opisywana czynność się wydarzyła:

  • czas przeszły oznacza, że moment mówienia następuje po tym, jak czynność się odbywała, na przykład: „Wczoraj czytałem książkę”;
  • czas teraźniejszy zakłada, że opisywana czynność odbywa się w chwili mówienia o niej, na przykład: „Teraz czytam książkę”;
  • czas przyszły oznacza, że wyrażona czasownikiem czynność odbędzie się dopiero po momencie mówienia o niej. W języku polskim występują dwa rodzaje czasu przyszłego: czas przyszły prosty i czas przyszły złożony. Pierwszy z nich tworzą czasowniki dokonane, na przykład: „przeczytam”, „zjedzą”, „pobiegnie”. Natomiast czas przyszły złożony opisuje niezakończoną czynność dziejącą się w przyszłości. Można utworzyć go na dwa sposoby: za pomocą odmienionego czasownika posiłkowego „być” oraz odmienionego czasownika nazywającego czynność, na przykład: „będę czytał”, „będą jedli”, „będą biegli”; lub za pomocą odmienionego czasownika posiłkowego „być” oraz bezokolicznika określającego czynność, na przykład: „będę czytać”, „będą jeść”, „będą biegać”.

Odmiana przez rodzaje

W przykładach podanych przy omawianiu odmiany czasownika przez czasy mogliśmy zaobserwować, że w czasie przeszłym oraz przyszłym czasowniki odmieniają się również przez rodzaje, dostosowując się do podmiotu. Poniżej prezentujemy odmianę czasownika „czytać” w czasie przeszłym przez rodzaje występujące w języku polskim:.

Liczba pojedyncza:

  1. rodzaj męski – (on) czytał
  2. rodzaj żeński – (ona) czytała
  3. rodzaj nijaki – (ono) czytało

Liczba mnoga:

  1. rodzaj męskoosobowy – (oni) czytali
  2. rodzaj niemęskoosobowy – (one) czytały.

Odmiana przez tryby

Tryby czasownika umożliwiają nam wyrażenie naszego stosunku do danej czynności. Język polski umożliwia nam odmianę czasownika przez trzy tryby:

  • tryb oznajmujący – używa się go przy opisywaniu czynności, które realnie odbyły się, właśnie się odbywają lub odbędą się w przyszłości, na przykład: „czytaliśmy”, „zrobimy”, „biegnę”;
  • tryb przypuszczający (nazywany również warunkowym) – używany przy opisywaniu czynności hipotetycznych, możliwych tylko po spełnieniu określonych warunków, na przykład: „czytalibyśmy”, „zrobilibyśmy”, „biegałbym”;
  • tryb rozkazujący – pełni funkcję impresywną, używa się go do wyrażania polecenia bądź rozkazu, na przykład: „czytajcie”, „zróbmy”, „niech biega”.

Odmiana przez strony

Strony czasownika służą do wskazywania wykonawcy czynności nim wyrażonej. W języku polskim czasowniki mogą występować w trzech stronach:

  • strona czynna – oznacza proces, w której wykonawca czynności jest podmiotem, a dopełnieniem odbiorca lub przedmiot, na przykład: „Paweł czyta książkę”;
  • strona bierna – oznacza proces, gdy podmiotem staje się odbiorca lub przedmiot, a dopełnieniem nadawca danej czynności, na przykład: „Książka jest czytana przez Pawła”;
  • strona zwrotna – używana, gdy czynność skierowana jest na podmiot będący równocześnie wykonawcą czynności, na przykład: „myć się”, „golić się”, „kłaść się”, „dbać o siebie”.

Wszystkie czasowniki tworzą stronę czynną, ale nie wszystkie występują w stronie biernej. Te, które mogą tworzyć stronę bierną, nazywamy czasownikami przechodnimi, natomiast te tworzące wyłącznie stronę czynną to czasowniki nieprzechodnie. Przykładami czasowników nieprzechodnich mogą być między innymi: „iść”, „leżeć”, „krzyczeć”, „spacerować”.

oznaczenie wykonawcy czynności
określenie liczby pojedynczej
imiesłowy przymiotnikowe

Czasowniki nieosobowe

Oprócz czasowników osobowych, czyli takich, których postać wskazuje na podmiot, spotykamy się również z czasownikami nieosobowymi.

Bezokolicznik

Bezokolicznik jest podstawową formą czasownika. Jak sama nazwa wskazuje, nie określa on osoby, liczby, czasu, rodzaju, strony, trybu ani aspektu. W języku polskim możemy zwykle rozpoznać go po końcówce „-ć”, „-ść”, „-źć” lub „-c”, na przykład: „jeść”, „znaleźć”, „czytać”, „uciec”.

Czasowniki niewłaściwe

Czasownikami niewłaściwymi nazywamy grupę wyrazów, które nie mają cech właściwych czasownikowi. Nie podlegają one koniugacji i zawsze występują w tej samej formie. Należą do nich słowa takie jak: „trzeba”, „wolno”, „należy”, „godzi się”, „warto”, „szkoda”, „strach”, „czas”, „pora”.

Inne czasowniki nieosobowe

Oprócz bezokoliczników i czasowników niewłaściwych w języku polskim możemy spotkać się z nieosobowymi czasownikami zakończonymi na „-to” i „-no”, na przykład: „mówiono”, „czekano”, „myto”, oraz nieosobowymi formami czasowników występujących w konstrukcji z „się”, na przykład: „jada się”, „czyta się”, „chodzi się”.

Pisownia „nie” z czasownikami

Pisownia partykuły „nie” z różnymi częściami mowy sprawia problemy wielu osobom. Na szczęście w przypadku czasowników zasady są proste, ponieważ „nie” z czasownikami zawsze piszemy oddzielnie, niezależnie od koniugacji danego słowa.

Jedynym wyjątkiem od tej reguły jest grupa czasowników utworzonych od rzeczowników i przymiotników. Te czasowniki oraz poprzedzające je „nie” zapiszemy łącznie, ponieważ pojawia się ono w roli przedrostka, a nie zaprzeczenia. Do grupy tych czasowników należą: „nienawidzić”, „niepokoić”, „niedołężnieć”, „niedosłyszeć”, „niedomagać”, „niewolić”, „niecierpliwić się”.

Inne problemy z zapisem partykuły „nie” z czasownikami mogą pojawić się, jeśli zdarza nam się mylić części mowy. Dlatego też warto dowiedzieć się o nich więcej, by w przyszłości nie popełniać błędów w pisowni.

Język polski jest niezwykle ciekawy

Warto pogłębiać swoją wiedzę o języku polskim. Dzięki temu nie tylko poznajemy wiele interesujących faktów i ciekawostek, ale również szlifujemy styl naszych wypowiedzi ustnych i pisemnych. Zapraszamy do zapoznania się z pozostałymi artykułami na naszym blogu, w których omawiamy inne tematy związane z polszczyzną i nie tylko.

Jeśli natomiast interesuje Cię temat czasownika i innych części mowy w języku angielskim, zajrzyj do zakładki Angielski od podstaw: czasowniki, przymiotniki, rzeczowniki.

Zachęcamy również do zapoznania się z ofertą naszej szkoły językowej. Jeśli zależy Ci na opanowaniu języka angielskiego, francuskiego lub innego – skorzystaj z przygotowanych przez nas zajęć indywidualnych lub kursów dla firm, opracowanych tak, by odpowiedzieć na indywidualne potrzeby każdego klienta i pomóc mu zmierzyć się z wyzwaniami językowymi. Zapraszamy do kontaktu!